Hội thảo Họp Mặt Dân Chủ 2005 tại Pali Mountains, California, từ 9 đến 11-09-2005

(Đề tài 3.1 :Thuyết trình của Trần Thanh Hiệp)

****

Tại sao cần vận động cho một phong trào quần chúng rộng lớn đòi Dân chủ cho Việt Nam ?

Bài thuyết trình này được soạn thảo theo tinh thần chỉ hướng Vận động một phong trào rộng lớn dân chủ cho Việt Nam đồng thời khai triển  trong mối liên hệ hữu cơ với 6 đề tài khác là các đề tài 2.4, 2.5, 3.3, 3.4, 3.5 và 3.6 - xa gần liên quan tới công tác vận động quần chúng - của cuộc hội thảo của HMDC 2005 [1]. Nếu có được những điều kiện thuận lợi thì chắc BTC đã thu xếp để các thuyết trình viên các đề tài nói trên cùng nhau hội ý và phân công. Rất tiếc vì gặp nhiều trở ngại ở cả hai mặt không gian và thời gian nên cuộc chuẩn bị này đã không thực hiện được và các thuyết trình viên hữu quan đã không có cơ hội trao đổi ý kiến về công việc thuyết trình của mình [2]. Để cho các cuộc thảo luận không bị vướng mắc vào những khó khăn có thể tránh được, nếu đã có phối hợp trong giai đoạn chuẩn bị, bài thuyết trình này sẽ chỉ đưa ra một số suy nghĩ dọn đường cho việc rời bỏ những con đường mòn « dân vận » của cả hai phe quốc và cộng trước đây, để tiếp thu có phê phán nghiêm ngặt các ý kiến của 6 ban phúc trình nói trên, hầu tạo ra được một luồng dư luận hoàn toàn mới về vấn đề vận động quần chúng. Dưới một góc độ phát biểu như vậy, bài thuyết trình tất phải đặt lại cho đúng vấn đề vận động quần chúng trong cuộc tranh đấu dân chủ hoá Việt Nam hiện nay. Tôn trọng yêu cầu của BTC muốn có một bản thuyết trình dưới tựa đề « Tại sao cần vận động cho một phong trào quần chúng rộng lớn đòi dân chủ cho Việt Nam ? », các ý kiến của thuyết trình viên sẽ được săp xếp thành 4 điểm để nêu lên bốn lý do tại sao cần vận động cho một phong trào quần chúng rộng lớn để đòi dân chủ.

I. Vận động quần chúng là nhu cầu chiến lược hàng đầu để chiến thắng dộc tài.

Cuộc tranh chấp trên nửa thế kỷ giữa độc tài và dân chủ ở Việt Nam đã làm nổi bật một sự thật : vai trò của quần chúng là một vai trò chiến lược có khả năng góp phần quyết định thắng bại. Vì độc tài, nhờ có xảo thuật lừa dối kết hợp với khủng bố, đã vận dụng tối đa được quần chúng, về mặt tiềm lực cũng như về mặt tấn công, nên sau cùng đã đánh bại dân chủ để độc chiếm quyền hành trong cả nước. Ngược lại, dân chủ, vì chỉ dành cho quần chúng một vai trò quá thứ yếu, nên nhất thời đã bị đánh bật ra khỏi vũ đài lịch sử. Ba mươi năm đã trôi qua, cuộc tranh chấp giữa độc tài và dân chủ bây giờ đang bắt đầu tái diễn trong một tình huống mới và dưới một hình thức mới : giao tranh không võ trang. Một lần nữa, lại phải đặt vấn đề vai trò của quần chúng. Nói rằng vai trò này sẽ vẫn mang tính chiến lược không phải là tìm một cách phô diễn bằng ngôn từ của hư văn khoáng trương, mà là để biểu lộ một ý chí quyết liệt đối đầu với độc tài, đi tới giành lại chủ quyền quốc gia để trả chủ quyền này vê cho toàn dân. Khẳng định tính chiến lược của vai trò của quần chúng tức là khẳng định đưa quần chúng vào cuộc chiến đấu bằng hành động không võ trang chống độc tài - chứ không phải bằng lời nói suông – trong tiến trình thay đổi lực lượng so sánh giữa độc tài và dân chủ. Sẽ không thể có dân chủ chừng nào độc tài vẫn còn ngự trị trên ngôi vị độc tôn và chí tôn. Cuộc tranh đấu dân chủ vì vậy không thể là gì khác hơn một cuộc chiến mới, với một trận đồ mới, trong đó quần chúng sẽ thay thế quân đội ngày trước để lãnh trách nhiệm chủ lực, sử dụng một hệ thống vũ khí tinh thần mà tấn công vào đồn luỹ độc tài. Nói cách khác, lực lượng dân chủ phải cùng với quần chúng đưa cuộc tranh đấu dân chủ lên hàng một sứ mạng lịch sử với ý nghĩa trọng đại, thiêng liêng của danh từ. Do đó, nẩy sinh ra nhu cầu đặt lại vấn đề vận động quần chúng, hay đúng hơn trong khuôn khổ cuộc hội thảo này, ôn lại những bài học kinh nghiệm vận động quần chúng trong mấy thập niên tương tranh quốc cộng kịch liệt vừa qua.

Nhắc lại kinh nghiệm vận động quần chúng của độc tài cộng sản Việt Nam là nhắc lại hai điều chủ yếu.

Thứ nhất, sự thành công của gian dối kết hợp với khủng bố cao độ để vận dụng quần chúng. Độc tài cộng sản Việt Nam đến bây giờ vẫn còn tồn tại, phần lớn là nhờ vào sự thành công này. Gian dối và khủng bố không phải là chủ trương của dân chủ nên ở đây không bàn sâu về gian dối và khủng bố cộng sản. Tuy nhiên phải nhấn mạnh ở điểm dân chủ đừng để cho mức độ hiệu quả rất cao của gian dối và khủng bố của độc tài cộng sản cám dỗ ! Dân chủ tuyệt đối gạt bỏ thủ đoạn gian dối và khủng bố có hệ thống của cộng sản trong việc vận động quần chúng.

Thứ hai, cách cộng sản vận dụng quần chúng về cả hai kích thước vĩ mô lẫn vi mô là điều không nên đánh giá thấp. Khi cần có sức mạnh của số đông, cộng sản biết kết hợp tinh xảo các nhóm, các tổ chức, các đám đông v.v…thành một khồi duy nhất, với những tên gọi khác nhau tuỳ trường hợp – giai cấp, liên minh giai cấp, dân tộc, nhân dân, nhân dân lao động, Tổ quốc v.v…- để động viên sâu rộng quần chúng, tạo ra những sức mạnh tổng thể cần thiết. Nhưng khi cần phải kiềm chế và thống trị quần chúng thì cộng sản lại không ngần ngại nguyên tử hoá khối duy nhất này, chia cắt nó, làm tiêu tan sức mạnh tổng thể của nó tới mức độ nó không còn có được khả năng chống lại độc tài nữa. Chính vì vậy mà chế độ chính trị dưới quyền cai trị cùa độc tài cộng sản cứ phải là một chế độ phi nhân quyền, phi dân quyền.

Dưới nhãn quan dân chủ, tức là phe quốc gia trước đây, thì quần chúng chỉ có một kích thước vĩ mô mơ hồ, hoàn toàn trừu tượng, khi thì là dân, là dân chúng, là công chúng, là toàn dân, dân tộc v.v…, khi thì là tập thể chống cộng, là Thế giới tự do, là cộng đồng chóng cộng v.v…. Lại nữa, do bản chất của nó, dân chủ đương nhiên không thể dự liệu sự thống trị quần chúng bằng cực quyền. Và nhất là đối với phe quốc gia đã cầm quyền, để thiết lập dân chủ không thể trông đợi nơi quần chúng mà phải dựa vào quân đội. Chính vì vậy mà chưa bao giờ dân chủ có được khả năng kiềm chế, thống trị quần chúng như độc tài cộng sản.

Vậy trong hiện tình, phải đặt như thế nào vấn đề vận động quần chúng để đòi dân chủ ? Nhiều chỉ dấu cho thấy dường như xu hướng độc tôn « vĩ mô » cũ về quần chúng vẫn còn đang được theo đuổi, trong khí chính cơ cấu của quần chúng Việt Nam hiện nay đã thay đổi rất sâu rộng, nếu không nói là hoàn toàn đổi mới. Cứ đi theo con đường mòn này, sợ rằng sẽ lại thất bại như trước. Đó là lý do tại sao phải đặt lại cho đúng vấn đề vận động quần chúng trong sự nghiệp - hay để hoàn thành sự nghiệp dân chủ hoá Việt Nam. Như thế nào mới là đúng ? Điều này sẽ bàn thêm ở các phần dưới, nhưng ngay tức khắc có thể trả lời bằng một câu : « Đặt đúng vấn đề vận động quần chúng là tìm ra được một quần chúng « mới » đứng lên đòi dân chủ ».

II. Vận động quần chúng để giải tỏa văn hoá độc tài và thay thế bằng văn hoá dân chủ.

Dưới lăng kính độc tài cộng sản, quần chúng là một nhân xã, hiểu một cách chung chung là mọi người trong xã hội. Thực chất của quần chúng đối với độc tài cộng sản không có tầm quan trọng cao. Vì độc tài cộng sản tự cho mình quyền - đồng thời cũng tự tin có khả năng – nhào nặn lại quần chúng. Bởi vậy độc tài cộng sản chỉ chú trọng đến cái gọi là đường lối quần chúng, tức là cách đi sâu vào quần chúng, tìm hiểu nguyện vọng, khả năng của quần chúng mà đặt ra các chủ trương rồi đem ra giáo dục quần chúng, kết hợp với ép buộc, công cụ hióa quần chúng để quần chúng tự giác, tự động thi hành đường lối của độc tài cộng sản.  Hệ quả tất yếu của sự giáo dục này là sự hình thành của một nền văn hoá độc tài, ngu dân, biến quần chúng thành bầy đàn thuần dưỡng đặt dưới quyền sinh quyền sát của độc tài cộng sản. Nền văn hoá độc tài này đã đi sâu vào đời sống xã hội từ rất nhiều năm rồi nên nó đã tạo ra vô số phản xạ từ quần chúng mà độc tài cộng sản muốn thấy có. Nay định biến cái xã hội đã thuần dưỡngf bằng phản xạ này thành một mảnh đất dân chủ thì trước hết phải giải toả nền văn hoá độc tài cộng sản. Trong lòng xã hội ấy, chỉ có được một số cá nhân dám đứng ra công khai tỏ bày thái độ chống độc tài, nhưng bị thẳng tay đàn áp , tuy không tới mức bị tiêu diệt những cũng đủ để cách ly lực lượng tiền phong này với quần chúng. Như vậy, chỉ còn một cách độc nhất để giải toả nền văn hoá độc tài là chính quần chúng phải tự giải phóng lấy mình. Và ý nghĩa đích thực của vận động quần chúng trong trường hợp này là vận động đổi mới văn hóa, không có không được, để mở đường cho dân chủ.

Cuộc vận động văn hoá đó phải có hai đặc trưng :

Thứ nhất, ngay từ khởi đầu, nó đã phải là một cuộc vận động cho một nền dân chủ chân chính (authentic), không phải nền dân chủ giả hiệu để áp đặt độc tài của cộng sản, hay nền dân chủ đình hoãn và hạn chế của Việt Nam Cộng Hoà ngày trước. Chân chính, vì nó là một nền văn hoá nhân quyền thể hiện trung thực tinh thần cũng như văn tự của luật quốc tế về nhân quyền. Nói cách khác nó là một nền văn hoá của Tụ do, hiểu theo nghĩa chống lại mọi áp bức, vật chất cũng như tinh thần bất kỳ từ đâu tới đối với con người.

Thứ hai, nó không thể là cuộc vận động cho sự ngự trị của một ý thức hệ giáo điều toàn trị nào, hay một triết thuyết siêu hình, thậm chí hoang tưởng nào, một giáo lý độc tôn nào, mà là một cuộc vận động cho một nền văn hoá chung, thế tục (laic), xu hướng theo tinh thần khoa học và pháp trị, hàm hữu (immanent) ngay trong đời sống xã hội vì xuất phát từ lịch sử.

Với hai đặc trưng này, nền văn hoá mới sẽ là một khoá an toàn bảo đảm cho dân chủ không bị đảo ngược để  biến chất thành độc tài.

III. Vận động quần chúng là một đòi hỏi của thời đại.

Tại sao có thể nói « thời đại lại đòi hỏi việc vận động quần chúng » ? Tại vì nhân loại đã bước vào kỷ nguyên « xã hội quần chúng » (société de masse, mass society). Trong ngôn ngữ chính trị tiếng Việt, hai chữ « xã hội » và « quần chúng » đứng riêng không phải là những chữ mới lạ. Nhưng cả cụm từ « xã hội quần chúng » thì phải nói là mới lạ vì cụm từ này biểu thị một khái niệm xuất phát từ phương Tây, chưa có điều kiện lịch sử để đột xuất ở Việt Nam và tại đây cũng chưa được nghiên cứu, dù chỉ về mặt thông tin. Do đó, có hiện tượng. người Việt Nam, nhất là bộ phận tiếp xúc mật thiết với cách sống trong xã hội phương Tây, thường đồng hoá sai lầm nội dung khái niệm « xã hội quần chúng » với « đại chúng », hay « quan diểm quần chúng », hay « đường lối quần chúng » hay « bình dân », « dân tộc », « dân chủ » v.v…Những sự ngộ nhận này, nếu chỉ diễn ra trên bình diện từ ngữ thì không đáng quan tâm. Nhưng với những người chủ trương gây phong trào vận dộng quần chúng để tranh đấu cho dân chủ thì ít ra cũng phải tìm hiểu khái niệm « xã hội quần chúng », để lấy ra từ đó những yếu tố đổi mới tư duy về quần chúng, khám phá ra một quần chúng mới, làm nguyên động lực cho dân chủ trong tương lai ở Việt Nam.

Nhìn vấn đề dưới góc độ này, thì ở Việt Nam chưa có một « xã hội quần chúng », hiểu theo nghĩa phương Tây, mặc dù trên nửa thế kỷ đã qua, khẩu hiệu « đại chúng » không ngừng được đề cao. « Xã hội quần chúng » là những xã hội ở phương Tây đã đi hết quá trình hiện đại hoá (bây giờ người ta đang đi tới hậu hiện đại) khởi đầu từ những thế kỷ cuối của thiên niên kỷ trước để đột xuất vào khoảng chừng giữa thế kỷ XIX (trường hợp châu Âu). Việt Nam hiện vẫn còn ở giai đoạn tiền-hiện-đại nên chỉ hiểu loại xã hội quần chúng phương Tây bằng những « khuôn » trí năng (matrices intellectuelles, intellectual matrix) thiên lệch như « xã hội giai cấp » [3, « xã hội đẳng cấp ». Trong khuôn khổ bài thuyết trình không thể bàn sâu về « xã hội quần chúng » phương Tây. Chỉ xin khai triển ở một điểm là chúng ta nên dựa vào khái niệm mới này mà thay đổi tư duy về « quần chúng » trong công cuộc vận động dân chủ hoá Viêt Nam. Ở phương Tây, « xã hội quần chúng » không phải là kiểu xã hội « xã hội chủ nghĩ », với một giai cấp độc tôn, dùng đại chúng làm công cụ cải tạo xã hội bằng bạo lực, bằng nhân quyền, dân quyền đình hoãn không thời hạn, trên cơ sở bất bình đẳng giai cấp, bất bình đẳng trước pháp luật. Cũng không phải là kiểu xã hội nông sĩ cổ truyền của Việt Nam cựu thời, chưa đủ phát triển kinh tế, đẳng cấp sĩ nắm ưu thế chính trị nhưng có xu hướng chiếu cố tới « bình dân ». Nói chung lịch sử Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ vừa qua không lả gì khác nỗ lực « hiện đại hoá » để hình thành được một « xã hội quần chúng » phương Tây. Đó là một xã hội mà mức độ phát triển đã gia tăng về đủ mọi mặt và đạt tới quy mô quốc gia. Hai đặc điểm của nó là nó có một nền văn hoá tự do và bình đẳng thực thi ngay hiện tại bây giờ, chứ không đình hoãn để chờ tới một tương lai không xác định. Một tình trạng phát triển về đu mặt như vậy đã tạo ra một đời sống trong tổng thể mang sắc thái của « số đông (masse, mass) từ vật chất tới tinh thần, số đông cùng sống chung với số ít, tập thể bao dung và nuôi dưỡng cá thể, cá thể bồi dưỡng cho tập thể, nói tómlại một xã hội của chung mọi người,chứ không phải của riêng một giai cấp, một đẳng cấp, một tập đoàn nào. Nhưng điều phải nhấn mạnh là « xã hội quần chúng » ấy ra đời được là nhờ ở khoa học là ch1nh, không phải một « chủ nghĩa », một ý thức hệ nào, hay có thể nói, nhờ ý thức hệ được khoa học hoá. Một tác phẩm tiêu biểu vê khoa học nhân văn có khả năng dẫn nhập vào sự hiểu biết về xã hội quần chúng là quyển « Gemeinschaft und Gesellshaft » (Cộng đồng và xã hội) của Ferdinand Tonnies ấn hành vào đầu thế kỷ trước [4].

Đặt vấn đề vận động quần chúng vào thời điểm đầu thiên niên kỷ thứ ba để đòi dân chủ thì không thể không thay đổi « khuôn » tư duy về quần chúng. Chúng ta có thử nhận diện xem đó là quần chúng nào không ? Sự thật, chữ quần chúng khi được dùng để dịch những chữ masse và mass đã không phản ánh đủ nội dung của những chữ này. Tất nhiên chữ tiếng Việt cũng như các chữ tiếng Pháp, tiếng Anh đều biểu thị một nội dung chung là nhân xã (société humaine, human society) nhưng chữ tiếng Việt thì rất mơ hồ và thiên lệch khi được quy chiếu vào ý thức hệ cộng sản. Ngoài ra, chữ tiếng Việt thường hàm nghĩa « số đông đồng chất », thí dụ khi dùng chữ quần chúng để chỉ đám đông « đồng bào » thì đồng bào tất phải đồng chất. Gần đây, ở hải ngoại có nhu cầu thay đồng bào bằng đồng hương, nghĩa là bắt đầu chấp nhận « dị chất » nhưng trong « khuôn » tư duy về « quần chúng » kích thước vĩ mô đồng chất vẫn lấn át kích thước vi mô dị chất. Trong khi đó, trong khuôn tư duy quần chúng « masse, mass » của phương Tây, đã có cả đồng chất lẫn dị chất vì nó phản ánh tình trạng thực tê, khó có thể có một số đông hoàn toàn đồng chất. Hơn nữa trong tư duy này, quan hệ giữa những thành tố cấu thành « quần chúng » đã được chụp bắt bằng khoa học (tâm lý học xã hội, psychologie sociale, social psychology) chứ không bằng ý hệ, thí dụ « một bọc một trăm trứng » (kiểu « nhiễu điều phủ lấy giá gương » hay « bầu ơi thương lấy bí cùng » v.v…). Cho nên « quần chúng » theo nghĩa phương Tây, không phải là một số đông gồm những con người đồng chất về mặt vĩ mô, mà là một hệ thống những quan hệ giữa những cá thể hay nhóm người vi mô. Và xã hội quần chúng phương Tây là cách nhìn ấy được nhân rộng và phóng đại bởi thế nó là một tổng thể đa nguyên từ bản chất.

Rất có nhiều phần là Việt Nam trong tương lai sẽ phải qua chặng đường « hiện đại » tức là « xã hội quần chúng » với văn hoá dân quyền, dân chủ tự do là thuộc tính của kiểu xã hội này. Vậy vận động quần chúng đòi dân chủ có nghĩa là khởi công xây dựng một xã hội quần chúng trên nền tảng một quần chúng thích hợp. Nói cách khác, phải xét lại xem thứ quần chúng, đối tượng của cuộc vận động chúng ta hiện có ở trong nước cũng như ở ngoài nước, thích hợp tới mức độ nào với xã hội sắp phải xây dựng? Và trong chừng mực nào, người Việt ở trong nước và người Việt ở ngoài nước, về mặt vi mô, có thể là một quần chúng ? Giải đáp những nghi vấn này là đi vào kế hoạch vận động ngoài phạm vi của bản thuyết trình này.

IV. Vận động quần chúng đòi dân chủ tức là dân chủ hoá quần chúng.

Đây không phải là lần đầu mà quần chúng Việt Nam được động viên để đòi dân chủ. Vậy để trả lời câh hỏi vì sao cần phải có một phong trào quần chúng rộng lớn để đòi dân chủ, thiết tưởng không cần phải dài dòng biện minh để thuyết phục bất cứ ai nữa. Vậy nếu còn điều gì phải nói thêm thì đó chỉ vì, thứ nhất, quần chúng bây giờ cần giữ một vai trò mới trong cuộc tranh đấu dân chủ hoá Việt Nam, và thứ hai, nền dân chủ tương lai sẽ phải đổi khác nên nó đòi hỏi nơi quần chúng mõt y thức mới về dân chủ. 

Về vai trò của quần chúng đòi dân chủ thì ở Việt Nam hiện nay, tình trạng không có chính đảng đối lập, không có xã hội dân sự, ngoại trừ số tín đồ của mấy tôn giáo, đã khiến cho quần chúng ở trong nước phải giữ vai chủ động để trực diện đối đầu với chính quyền độc tài. Một phong trào quần chúng rộng lớn đòi dân chủ sẽ là lực lượng phá vỡ bộ máy kìm kẹp độc tài. Làm thế nào để động viên quần chúng tới mức đó, vấn đề này tuỳ thuộc vào phần kế hoạch.

Về ý thức dân chủ nơi quần chúng, cần chấm dứt tâm lý khoán trắng việc chính trị cho những tổ chức chuyên làm chính trị như các chính đảng, các nhân sĩ, các tổ chức chuyên nghiệp tranh đấu chính trị. Nền dân chủ trong tương lai sẽ pải là một nền dân chủ mang đến cho mỗi người dân quyền thực sự tự do tuyển chọn người đại diện để cai trị và nhất là quyền giám sát được định chế hoá để ngăn cản mọi lạm quyền. Có được những quyền này nhưng còn phải phải biết chủ động hành sử chúng. Làm cho quần chúng ý thức được như vậy tức là đã dân chủ hoá quần chúng để có ngay được dân chủ trước khi chế độ dân chủ được thiết lập.

*

* *

Trên đây là một số suy nghĩ về đường lối tranh đấu dân chủ với sự hợp lực với quần chúng nhưng tránh không đi vào vết xe đổ của quá khứ, dứt khoát từ bỏ tác phong tài tử, lãng mạn, ỷ lại của người Việt ở hải ngoại. Những ý kiến được trình bày chưa đáng được coi là những kiến thức chắc chắn để bảo đảm cho sự thành công. Chúng chỉ ngay thẳng tạo cơ hội để mọi thành tâm thiện chí cùng suy nghĩ trước khi bắt tay vào công việc. /.

Trần Thanh Hiệp

---------

[1] Xin xem Chương trình Họp Mặt Dân Chủ 2005, Phần II à Phần III, tr.2

[2] Trong lúc viết bài thuyết trình này, người thuyết trình có được đọc bài tham luận của ông Đoàn Viết Trung

[3] Đọc thêm một quan điểm của cộng sản về quần chúng : « Quần chúng nhân dân bao gồm những giai cấp và tầng lớp, do vị trí khách quan của họ trong các giai đ0oạn lịch sử khác nhau mà có khả năng tham gia giải quyết nhiệm vụ xã hội (…) Trong các hình thái xã hội có giai cấp đối kháng, thành phần của nhân dân không bao gồm các tập đoàn bóc lột thống trị (…), Từ điển triết học giản yếu, tr.331, NxbĐại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội, 1987.

[4] Sách mà người thuyết trình đọc là bản dịch ra pháp văn của quyển Gemeinshaft und Gesellschaft của Ferdinand Tonnies, dưới tựa đề « Communauté et société », Retz, Paris 1977