Bài học của Khổng Tử và Schelling
NGÔ NHÂN DỤNG

Năm nay giải Nobel về kinh tế học được trao cho hai người rất ít nghiên cứu về kinh tế, họ thường viết về những vấn đề xã hội và chính trị. Cùng với Robert Aumann, 74 tuổi ở đại học Hebrew, Jerusalem, Thomas Schelling, đại học Maryland được tặng giải Nobel trễ, ông đã 84 tuổi. Cả hai đều nghiên cứu về Lý Thuyết Trò Chơi, Game Theory. Ðọc Thomas Schelling người ta có thể quên, không nghĩ đến ông như một nhà kinh tế. Môn sinh của ông, trực tiếp và gián tiếp đông lắm, có lúc họ đã in cả một tuyển tập về “Chiến Lược và Lựa Chọn” (Strategy and Choice, 1991) trong đó họ khai triển những ý kiến Schelling đã gợi ra, chỉ để bày tỏ lòng tôn kính một ông thầy đã ảnh hưởng đến cả một thế hệ nhiều học giả. Ðó là một phần thưởng còn quý hơn giải Nobel.
Tôi mới nhớ lại Schelling gần đây, nhân đọc một bài của ông Võ Văn Kiệt, khi ông nhắc đi nhắc lại câu làm sao “Dân tin Ðảng và Ðảng tin Dân.” Ai cũng biết là ông nói đến đảng Cộng Sản Việt Nam.
Schelling viết đại ý như thế này: “Lòng tin thường đạt được chỉ nhờ hai bên có một mối liên hệ lâu dài, trong đó mỗi bên biết rằng nếu mình ăn gian (cheating) để được lợi thì cái lợi đó không lớn bằng giá trị mà một niềm tin bền vững sẽ mang lại khi hai bên còn tiếp tục nhiều thỏa thuận trong tương lai.” (Trong bài “Promises,” Negotiation Journal, 5, 1989.)
Khổng Tử nói rằng “Dân vô tín bất lập,” coi như cũng nhắc tới vấn đề “Dân tin Ðảng!” Nhưng ngài không nghiên cứu vấn đề tín nhiệm theo lối “Game Theory” như chúng ta bây giờ, cho nên không đặt ra những điều kiện như Schelling nêu lên trong câu trên. Khổng Tử có thể đã coi ý kiến mà Schelling viết là đương nhiên rồi, khỏi bàn, và những tư tưởng về trị quốc của ngài đều đặt trên giả thiết những điều kiện đó đã được thỏa mãn. Cho nên ngài chỉ khuyên người cầm quyền phải được dân tin, nếu không thì không thể đứng vững.
Ngành Game Theory vừa là toán học, vừa là kinh tế học, mới phát triển từ giữa thế kỷ trước, dịch là “Lý Thuyết về Trò Chơi” thì đúng nhất nhưng sợ người ta tưởng đó là chuyện không đứng đắn; dịch là “Lý Thuyết về Ðấu Trí” thích hợp hơn nhưng lại xa lạ với nghĩa gốc. Ý kiến của Schelling trong câu trên thuộc loại phân tích Game Theory trong đó những người trong cuộc sẽ tham dự cuộc chơi dài hạn, nhiều lần chứ không phải chỉ có một lần. Trong cuộc chơi đó, hai bên đều được lợi. Nhưng không có ai làm trọng tài, không có ai trừng phạt, mỗi bên đều có thể tự ý xóa bỏ lời hứa, có thể ăn gian. Nhưng biết rằng nếu mình lừa dối, ăn được một lần, bên kia họ không ngu, từ nay họ sẽ bãi bỏ mọi liên hệ, và như vậy thì mình sẽ mất tất cả những lợi ích trong tương lai. Khi tính toán như thế, người ta quyết định không nên ăn gian, không nên lừa đảo. Mọi người tham dự cuộc chơi đều biết, đều tính toán như thế, cho nên trong xã hội thiết lập được lòng tin. Chúng ta có thể nhìn vào cách chung vốn làm ăn của những người Hoa kiều hải ngoại, nhiều khi họ bắt tay nhau là xong, không cần ký giấy, nhưng vẫn tin nhau được. Vì ai thất hứa thì sẽ bị cả cộng đồng Hoa kiều tẩy chay, hết đường làm ăn dài hạn. Ðó là một thí dụ của Game Theory như Schelling diễn tả.
Nền văn minh của nhân loại phát triển trong một thứ “trò chơi dài hạn” như vậy. Một điều sung sướng nhất của chúng ta là có thể tin người hàng xóm của mình là người tử tế, tin tất cả mọi người sống trong cùng một thành phố, một quốc gia với mình đều tử tế. Một lần tôi qua Praha, Cộng Hòa Tiệp, đi một chuyến taxi, người tài xế không tìm ra đường, đi lạc cả tiếng đồng hồ. Nhìn cái đồng hồ cây số chạy, tôi nghĩ oan cho anh vì tôi đã đi một chuyến trên đường này rồi biết chỉ mươi phút là tới. Tôi tưởng anh đang đánh lừa một người ngoại quốc để lấy thêm tiền. Nhưng khi tìm được đến địa chỉ, anh người Tiệp chỉ lấy đúng số tiền như lần trước tôi đã đi và đã trả. Tôi ghi ơn anh suốt đời, vì anh giúp tôi giữ niềm tin ở nhân loại. Những bạn độc giả ở Praha làm ơn nói giúp với bạn bè Tiệp là tôi biết ơn nền đạo lý của xứ Tiệp lắm.
Tại sao người ta lại sống thành thật, tử tế với nhau như vậy? Vì xã hội loài người tham dự một trò chơi liên tục, lặp đi lặp lại từ hàng triệu năm qua. Bắt buộc phải sống chung với nhau, không cách nào khác. Sau dăm bảy trăm năm sống chung, chắc mọi người sẽ nghĩ rằng nếu mình tử tế với một người thì người đó cũng bắt chước, sẽ tử tế với những người khác. Khi mọi người đều tử tế với nhau, sẽ tới lúc đến lượt mình nhận được sự tử tế từ một người không quen biết và chỉ gặp nhau một lần. Từ đó, cha mẹ dạy con cái cách ăn ở tử tế, những nhà hiền triết khuyên người ta sống tử tế. Dần dần lòng tử tế trở thành một nền nếp văn minh, thấm vào lòng người, có thể được ghi sẵn vào trong một thứ nhiễm sắc chất hay mấy cái gene nào đó truyền đời này sang đòi khác. Ai không ăn ở tử tế tự trong lòng cũng thấy hổ thẹn. Ðức tính đó có thể giải thích bằng Game Theory, với Lý Thuyết Tiến Hóa trong sinh học.
Nếu xã hội loài người đã được ghi “chương trình sống tử tế” trong lòng mỗi người ở trong gene rồi, tại sao có lúc đến một xứ mình đi đâu cũng cứ lo bị người ta ăn gian, nói dối, nói thách, bán hàng giả mạo, đòi hối lộ, sách nhiễu, lừa đảo? Cái này có thể hỏi kinh nghiệm của ông Võ Văn Kiệt, chắc ông biết tại sao cứ phải nhắc đi nhắc lại vấn đề “Dân tin Ðảng và Ðảng tin Dân?” Tại sao xã hội mất niềm tin?
Cũng có thể giải thích bằng Game Theory. Nói theo lối cụ Khổng thì “Thượng bất chính, hạ tắc loạn,” ở trên không ngay thẳng thì ở dưới rối ren. Cái tập tục “sống tử tế” phải mất hàng trăm ngàn năm nhân loại mới tạo nên được, có thời gian nó cũng bị đứt quãng. Trong một vài hoàn cảnh nào đó, người ta nhận ra rằng những người nói dối giỏi nhất nước lại là những người được tưởng thưởng nhiều nhất, ngồi ghế cao nhất. Tự nhiên trong cuộc chơi “sống chung” của mọi người, luật chơi đã bị đổi! Những người ngồi trên cao nhất mới có khả năng thay đổi luật chơi, làm gương cho đám dân bị trị!
Như vậy thì làm sao tái lập được những luật chơi “sống tử tế” bây giờ? Chắc mọi người đều đồng ý, phải bắt đầu tập sống tử tế trở lại, coi như xã hội mình bắt đầu một nền văn minh mới, tức là trở về với những tập tục đời xưa!
Bây giờ làm sao tôi có thể tin anh? Làm sao anh có thể tin nó, nó có thể tin tôi? David Hume, trước cả Adam Smith, đã đặt vấn đề này ra một cách rất thực tế. Một yếu tố khiến người ta phải giữ lời hứa là lợi ích cho chính mình. Người nào không giữ lời hứa, sẽ bị thiệt thòi, khi đó chúng ta không cần kiểm soát cũng yên tâm mà tiếp tục công tác. Thomas Schelling cũng có lúc bàn rất kỹ về chuyện này. Trong cuốn The Strategy of Conflict, Schelling đặt câu hỏi: Có ai muốn mình có thể bị kiện hay không? Có. “Cái quyền được người khác đưa mình ra tòa chính nó sinh ra cái khả năng cho phép mình có thể hứa hẹn, có thể ký giấy vay nợ, ký hợp đồng, đi hùn hạp, làm ăn với những người mà mình có thể hại... Không có cái “quyền bị kiện” đó thì không thể kinh doanh.”
Người khác tin mình, vì họ biết nếu mình lừa gạt thì sẽ có thể bị kiện, và bị tòa phạt. Tới đây thì xin ông Võ Văn Kiệt và quý ông trong cùng một đảng chú ý. Người dân Việt Nam có thể sẵn sàng tin quý ông sẽ đưa họ tới một cái gì đó xã hội chủ nghĩa tươi sáng ghê lắm. Nhưng làm sao để chúng tôi tin quý ông? Có ai nghĩ họ có thể đem những ông ra tòa nếu không giữ lời hứa hay không? Có ai dám kiện đảng Cộng Sản Việt Nam ra tòa không? Có tòa nào dám xử hay không?
Khi nào thì người ta có thể đem nhau ra tòa? Khi hai bên có địa vị bình đẳng như nhau trước pháp luật. Ngày xưa không ai kiện vua được. Ngày nay người ta có “tòa án thường xuyên” để xử một ông tổng thống và quốc hội nước Mỹ, cái đó gọi là “Bầu Cử.” Ðảng chính trị nào không giữ đúng lời hứa, trong vòng 4 năm tòa tuyên án cho về vườn. Không thể “kiện vua” được, vì vua đã được Trời ban cho thiên mệnh giống như điều 4 trong hiến pháp Việt Nam bây giờ vậy. Chưa bỏ điều 4 đó thì không thể nói chuyện “kiện vua.” Không thể kiện thì không thể tin là vua sẽ giữ lời hứa. Bao giờ người dân có quyền cho đảng Cộng Sản Việt Nam về vườn như ở những nước dân chủ, thì chắc lúc đó mới nói được chuyện tin hay không tin. Ông Võ Văn Kiệt nên đọc lại Khổng Tử và Thomas Schelling.»