Những Vấn đề Thủy lợi ở Ðồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam (5)
(Water Resources Problems in the Vietnam’s Mekong Delta – Part 5)


Kể từ năm 1975, một hệ thống thủy lợi qui mô đã được xây dựng trong toàn vùng Ðồng bằng sông Cửu Long (ÐBSCL) ở Việt Nam nhằm mục đích phát triển nhanh chóng vùng đồng bằng trù phú nầy. Có thể nói hệ thống thủy lợi đó đã góp phần không nhỏ trong việc phát triển kinh tế và xã hội của ÐBSCL và cho cả nước trong thời gian qua; nhưng cũng chính nó đã phát sinh ra nhiều vấn đề, mà ảnh hưởng tiêu cực càng ngày càng rõ nét, và có thể trở thành một lực cản cho việc phát triển kinh tế và xã hội bền vững của ÐBSCL trong tương lai. Trong chương trình Khoa học và Môi trường tuần trước, Kỹ sư (KS) Nguyễn Minh Quang đã trình bày những sự kiện, mà theo Ông, là nguyên nhân trực tiếp của những vấn đề thủy lợi ở ÐBSCL hiện nay. Tuần nầy, chúng tôi kính mời quý thính giả theo dõi tiếp cuộc trao đổi với Ông. Cũng cần nhắc lại, KS Quang là một kỹ sư công chánh chuyên nghiệp (professional engineer) của tiểu bang California và cũng là một chuyên viên thuộc Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam. Trước năm 1975, KS Quang là một chuyên viên phục vụ tại Ủy ban Quốc gia Thủy lợi trực thuộc Bộ Công Chánh và Giao thông ở Sài Gòn. Ông phụ trách công tác nghiên cứu và soạn thảo các kế hoạch phát triển thủy lợi ở miền Nam Việt Nam cũng như công tác đo đạc thủy học và tiên đoán lũ lụt ở ÐBSCL.

Hỏi: Vào đầu tháng 1 năm 2006, báo chí trong nước loan tin cá bè trong sông Tiền và sông Hậu bị chết hàng loạt. Theo Tiến sĩ (TS) Lý Thị Thanh Loan, Giám đốc Trung tâm Quan trắc, cảnh báo môi trường và phòng ngừa dịch bệnh thủy sản khu vực Nam Bộ thuộc Viện Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản II, cá chết một phần là do điều kiện môi trường bất lợi. Tại sao tình trạng môi trường ở khu vực nuôi cá bè lại bất lợi, thưa KS?

Ðáp: Theo sự hiểu biết của tôi, có lẽ TS Thanh Loan muốn đề cập đến tình trạng ô nhiểm nguồn nước ở khu vực nuôi cá bè trong sông Tiền và sông Hậu. Kết quả khảo sát ô nhiễm tại các khu vực có cá bè chết hàng loạt ở các tỉnh An Giang, Ðồng Tháp, và Tiền Giang cho thấy mức độ ô nhiễm cao hơn mọi năm và cao hơn kết quả khảo sát vào tháng 10 năm 2005.

Hỏi: Nguyên nhân nào đã gây ra tình trạng ô nhiễm nguồn nước trong sông Tiền và sông Hậu?

Ðáp: Dạ thưa, các cơ quan chức năng ở Việt Nam thì cho rằng tình trạng ô nhiễm nguồn nước trong sông Tiền và sông Hậu là vì (1) vào thời điểm lũ đang rút, nước có phẩm chất kém từ nội đồng đổ ra sông và (2) ngư dân ở thượng nguồn thải cá chết ra sông khiến cho nguồn nước bị nhiễm mầm bệnh. Nhưng thật ra, nguyên nhân của tình trạng ô nhiễm nguồn nước chính là việc xây dựng và điều hành hệ thống thủy lợi hiện nay ở ÐBSCL.

Hỏi: KS có thể giải thích thêm chi tiết về tình trạng ô nhiễm nầy không?

Ðáp: Nói một cách tổng quát, sở dĩ có tình trạng ô nhiễm nguồn nước ở ÐBSCL, nhất là trong nội đồng, là vì nước bị ứ đọng trong thời gian quá lâu và nhận quá nhiều chất thải. Vào đầu mùa lũ, nước lũ trong sông, qua hệ thống kinh thủy lợi, chảy vào các vùng trũng ở nội đồng rất sớm. Vì bị hệ thống đường giao thông hoặc đê đập cống ngăn mặn ở hạ nguồn ngăn chận, số nước lũ nầy không thể thoát nhanh ra biển; do đó, nó ứ đọng trong các vùng trũng một thời gian dài và chỉ chảy trở lại các sông rạch khi mực nước trong sông rạch xuống thấp hơn mực nước trong nội đồng; và dĩ nhiên, nó mang theo tất cả chất thải và hóa chất mà nó tiếp nhận trong thời gian ứ đọng.

Hỏi: Còn ảnh hưởng của hệ thống đê bao thì sao?

Ðáp: Ảnh hưởng tai hại của hệ thống đê bao ở ÐBSCL đã được xác nhận. Theo kết quả nghiên cứu của Trường Ðại học An Giang có đề tài “Nghiên cứu tác động đê bao đến đời sống kinh tế - xã hội và môi trường tại một số khu vực có đê bao ở tỉnh An Giang,” một trong những tai hại nổi bật nhất của hệ thống đê bao là vấn đề ô nhiễm bên trong đê bao. Theo tài liệu của Sở Khoa học và công nghệ môi trường tỉnh An Giang, xin trích dẫn “... ngay từ năm 2001 ở huyện Chợ Mới đã xuất hiện tình trạng ô nhiễm trong đê bao. Chỉ riêng chỉ tiêu amoniac đã ô nhiễm cao gấp 10 lần tiêu chuẩn môi trường. Một số vi sinh, đạm, phốtpho tổng cũng ngày càng cao. Tình trạng nầy có thể gây nên hiện tượng phú dưỡng, bùng nổ sự phát triển tảo, làm nước bị thối, giảm chất lượng nước sinh hoạt và tác động tiêu cực đời sống thủy sinh, chưa kể sự suy thoái chất lượng đất...” hết lời dẫn.



Hỏi: Như vậy, có giải pháp nào được đưa ra để khắc phục vấn đề ô nhiễm bên trong đê bao không?



Ðáp: Nghiên cứu của Trường Ðại học An Giang không đề cập đến những giải pháp để khắc phục tình trạng ô nhiễm bên trong đê bao, nhưng theo ông Dương Văn Nhã, người phụ trách việc nghiên cứu, thì tất cả 13 nhà khoa học trưởng đầu ngành trong lãnh vực thổ nhưỡng, thủy sản, chăn nuôi, trồng trọt, và kinh tế mà ông tham vấn đều cho rằng hệ thống đê bao triệt để có hại nhiều hơn lợi và hoàn toàn không ủng hộ. Nhưng họ lại ủng hộ đê bao tháng 8 ở những vùng sâu trong nội đồng, nơi không thể phát triển được rau màu hay vườn cây ăn trái. Ðây là hệ thống đê bao mà sau khi thu hoạch xong lúa Hè Thu vào tháng 8, đê bị phá vỡ để nước lũ tràn vào đồng.



Hỏi: KS có ý kiến gì về đê bao tháng 8?



Ðáp: Theo nhận xét của tôi, ô nhiễm bên trong đê bao tháng 8 cũng không khác mấy với đê bao triệt để, ngoại trừ toàn bộ hệ thống đê phải được san bằng. Hơn thế nữa, nếu theo khuyến cáo của 13 nhà khoa học Việt Nam tham gia việc nghiên cứu, hệ thống đê bao tháng 8 có lẽ không có tính khả thi và không có hiệu quả kinh tế vì chi phí xây dựng và điều hành sẽ rất cao, vì phải xây rồi phá hàng năm mà chỉ bảo vệ được một vụ lúa mà thôi.



Hỏi: Bây giờ, xin trở lại với những vấn đề ô nhiễm mà KS vừa trình bày. Dường như những vấn đề nầy xảy ra trong hoặc cuối mùa lũ ở thượng nguồn. Còn trong mùa khô thì sao?



Ðáp: Trong mùa khô, khi hệ thống đê đập ngăn mặn ở hạ nguồn được đóng để ngăn chận sự xâm nhập của nước mặn vào vùng canh tác, thì tình trạng ô nhiễm tương tự như tình trạng ô nhiễm bên trong đê bao lại xảy ra và có thể kéo dài nhiều tháng. Sự khác biệt là mức độ và ảnh hưởng tai hại của nó vì (1) nồng độ các chất ô nhiễm cao hơn vì nước càng ngày càng cạn kiệt, (2) nhiệt độ cao khiến cho chất thải hữu cơ phân hủy nhanh hơn và gây hôi thối, (3) gây bệnh cấp tính cho người sử dụng, nhất là bệnh ngoài da và tiêu hóa, vì người dân trong vùng không có nguồn nước nào khác ngoài nguồn nước ô nhiễm nầy. Ở nhiều nơi, tình trạng ô nhiễm có thể nghiêm trọng hơn nếu nguồn nước trong hệ thống kinh thủy lợi nhận nước phèn khi chảy qua vùng đất phèn ở thượng nguồn.



Hỏi: Nước phèn là gì, thưa KS?



Ðáp: Người dân ÐBSCL gọi nước có độ acid cao, tức có pH thấp, là nước phèn vì có vị chua. Acid trong nước phèn là sulphuric acid, được tạo thành khi đất phèn (pyrite (FeS2)) tiếp xúc với không khí. Ðây là một hiện tượng tự nhiên ở ÐBSCL thường thấy trong những năm hạn hán vì đồng bằng nầy có đến 1,6 triệu ha đất phèn, nhất là ở Ðồng Tháp Mười (ÐTM) và Tứ giác Long Xuyên (TGLX). Việc xây dựng hệ thống thủy lợi ở ÐBSCL, nhất là hệ thống kinh và đê bao ở ÐTM và TGLX, đã thúc đẩy hiện tượng xì phèn vì nó hạ thấp mực nước và giúp cho đất phèn tiếp xúc với không khí qua lòng kinh, bờ kinh, bờ và mặt đê, và liếp trồng hoa màu. Theo dữ kiện của Trung tâm chất lượng nước và môi trường thuộc Phân viện khảo sát quy hoạch thủy lợi Nam Bộ, trong khoảng 1985 đến 1997, pH tại nhiều trạm quan trắc ở vùng ÐTM và TGLX có thể xuống dưới 3,0, nhất là vào mùa khô ở hạ nguồn. Nhưng theo tài liệu của Viện khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh được ấn hành năm 1999, pH có thể xuống đến 2,5 trong những năm có lụt nhỏ, và đặc biệt trong vụ hè-thu 1995, pH của nước trong đồng ruộng chỉ còn 1,0.



Hỏi: KS có thể cho quý thính giả biết thêm chi tiết về những trị số pH mà KS vừa trình bày không?



Ðáp: Theo tiêu chuẩn của Việt Nam, nước gia dụng phải có pH trong khoảng 6,5 đến 8,5. Ðể quý thính giả có thể so sánh, giấm ăn có pH khoảng 3,0 và nước chanh nguyên chất có pH khoảng 2,4. Nước có pH thấp không ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người, nhưng không thể sử dụng nếu pH quá thấp. Trái lại, nhiều loại cây cối và sinh vật sống trong nước rất nhạy cảm với pH của nước. Hầu hết rau cải bị ảnh hưởng nếu nước có pH thấp hơn 6,0. Lúa chỉ thích hợp với nước có pH từ 6,5 đến 7,5. Nghêu sò bắt đầu chết khi pH của nước xuống 6,0. Trứng cá không thể nở khi pH của nước đạt 5,0, và sinh vật không thể sống nếu pH của nước thấp hơn 4,5.



Hỏi: Ngoài những ảnh hưởng vừa trình bày, hệ thống thủy lợi ở ÐBSCL còn có ảnh hưởng nào khác đến tình trạng ô nhiễm môi trường ở ÐBSCL không, thưa KS?



Ðáp: Dạ thưa, hệ thống kinh thủy lợi ở ÐBSCL còn là những lòng lạch thuận lợi giúp cho tình trạng ô nhiễm lan tràn ra khắp nơi, tương tự như việc lan truyền nước lũ ở thượng nguồn và nước mặn ở hạ nguồn. Thí dụ như nước thải của Nhà máy Ðường Trà Vinh đã gây ô nhiễm cho kinh T9, N10, Mù U và sông Trà Cú. Nước thải của Nhà máy Ðường Vị Thanh xả trực tiếp xuống kinh Rạch Gốc gây ô nhiễm cho kinh xáng Xà No. Gần đây hơn, nguồn nước ô nhiễm trong rạch Ô Môn đã theo hệ thống kinh thủy lợi tràn vào nội đồng và gây ô nhiễm một vùng rộng lớn trong tỉnh Cần Thơ và Hậu Giang.