Trích Tạp Chí Cách Mạng Số 56 Củ

Câu đối, thực ra cũng là một loại văn biền ngẫu (văn xuôi có vần điệu) nhưng chỉ ngắn gọn trong vài câu làm thành hai vế trên dưới đối nhau từng chữ và ý theo luật bằng trắc (b, t), chẳng hạn:

Vế 1 (trên): Gió thông (b) đưa kệ (t) tan niềm tục (t)

Vế 2 (dưới): Hồn bướm (t) mơ tiên (b) lẫn sự đời (b)

Hai dân tộc Viê.t-Hoa đều có sở thích làm câu đối. Hình thức câu đối thường có trong các bài thơ Đường luật của Trung Hoa và Việt Nam (thơ 7 chữ 8 câu) với tính cách bắt buộc phải đối nhau ở những câu 3-4 và 5-6. Như trong thơ Đỗ Phủ (bài Thu hứng):

Câu 3: Giang gian ba lãng kiêm thiên dũng

4: Tái thượng phong vân tiếp địa âm

5: Tùng cúc lưỡng khai tha nhật lệ

6: Cô chu nhất hệ cố viên tâm

dịch: (Lưng trời sóng gợn lòng sông thẳm

Mặt đất mây đùn cửa ải xa

Khóm cúc tuôn đôi hàng lệ cũ

Con thuyền buộc một mối tình nhà)

hay trong thơ bà Huyện Thanh Quan (Thăng Long thành hoài cổ)

Câu 3: Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo

4: Ngõ cũ lâu đài bóng tịch dương

5: Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt

6: Nước còn cau mặt với tang thương

Đó là một trong các loại câu đối với số chữ nhất định trong thơ (5 chữ, 7 chữ). Với loại câu đối phú số chữ không hạn định. Chẳng hạn câu đối tự thuật của Nguyễn Công Trứ:

Vế 1: Chị em ơi, ba mươi sáu tuổi rồi, khắp đông tây nam bắc bốn phương trời, đâu cũng lừng danh công tử xác.

Vế 2: Trời đất nhẽ, gắng một phen này nữa, xếp cung kiếm cầm thư vào một gánh, làm cho nổi tiếng trượng phu kềnh.

Câu đối có nhiều loại: câu đối Tết, câu đối tức cảnh, câu đối tự thuật, câu đối tán tụng, câu đối mừng, câu đối phúng viếng, câu đối chơi chữ, câu đối trào phúng v.v...

Ngôn ngữ Trung Hoa và Việt Nam có những cấu trúc đặc biệt tạo nên một nền văn chương tân kỳ ở nhiều thể loạị

Ở đây, người viết muốn đề cập đến sự vận dụng cái kỹ xảo về ngôn ngữ của những tác giả hữu danh hay vô danh để tạo nên những câu đối gây nhiều hứng thú cho người thưởng thức với cái ý nghĩa và ý vị của chúng.

Đời Trần, trạng nguyên Mạc đĩnh Chi được cử đi sứ Trung quốc, Vì lý do nào đó đi đường chậm trễ, đến Nam quan thì cửa ải đã đóng vào chiều hôm. Viên quan giữ ải biết là trạng Việt Nam, muốn thử tài bèn ra một câu đối, bảo rằng nếu trạng đối được mới cho qua ải. Câu đối như sau:

Quá quan trì, quan quan bế, nguyện quá khách quá quan

(Qua ải chậm, cửa ải đóng, mời quá khách qua ải)

Ông dùng mẹo (vì câu trên có nhiều chữ "quá" và "quan" rất khó đối) đối lại:

Xuất đối dị, đối đối nan, thỉnh tiên sinh tiên đối

(Ra đối dễ, đối đối khó, xin tiên sinh đối trước)

Cái tài của Mạc đĩnh Chi là ứng đối nhanh, không những đối được câu đối của viên quan Tàu mà còn thách ông ta thử đối lại câu đã xuất.

Ở đầu bài viết có nhắc đến chuyện Tú Xương làm câu đối Tết trong bài thơ "Dán câu đối Tết" của ông. Bài thơ ấy có nội dung khởi đầu với những câu: "Nhập thế cục... đỗ tú tàị" Câu đối mà ông Tú dán trên cột là:

Cực nhân gian chi phẩm giá phong nguyệt tình hoài

Tối thế thương chi phong lưu giang hồ khí cốt

(Cái phẩm giá tột bực ở đời là cái tình cảm trăng gió

Cái phong lưu rất mực trên trần là cái khí cốt giang hồ).

Câu đối của Tú Xương mô tả rất đúng con người phong lưu phóng đãng của ông mà ông vẫn thường nêu ra và có khi dám tự bộc lộ cả cái tính xấu của mình (Vị Xuyên có Tú Xương, quanh năm chuyên ăn quỵt, thổ đĩ lại chơi lường). Và cái khôi hài khá thú vị của ông sau khi làm câu đối:

Viết vào giấy dán ngay lên cột

Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay

Rằng hay thì thật là hay

Không hay sao lại đỗ ngay tú tài

Xưa nay em vẫn chịu ngài

Các nhà nho xưa, ngoài những văn thơ biểu lộ chí khí của mình, lại thường có cái ngông của kẻ sĩ. Trường hợp Cao bá Quát là một thí dụ điển hình. Lúc ông bị đổi đi làm giáo thọ (dạy học) ở một vùng xa, ông có câu đối tự cười cái cảnh đơn bạc của mình mà không thiếu vẻ kiêu ngạo:

Nhà trống đôi ba gian, một thầy một cô một chó cái

Học trò dăm bẩy đứa, nửa người nửa ngợm nửa đời ươi

cho đến khi khởi loạn bị tù, ông vẫn có thái độ ngạo nghễ, ngôn ngữ đặc giọng Cao bá Quát:

Một chiếc cùm lim chân có đế

Ba vòng xích sắt bước thì vương

Và khi lên máy chém, ông vẫn còn có giọng một "loạn vương":

Ba hồi trống giục đù cha kiếp

Một nhát gươm đưa đéo mẹ thời

(Thời là tên vua Tự Đức, đến chết ông vẫn còn chửi vua đã xuống lệnh chém đầu ông).

Xưa kia, vì sợ động chạm đến triều Nguyễn, nên người ta đã sửa lại hai câu ấy thành: "Ba hồi trống giục mồ cha kiếp, Một nhát gươm đưa bỏ mẹ đời".

Thâm thúy nhất là chuyện ứng đối của các nhà nho. Như trường hợp Nguyễn Công Trứ và Hà Tôn Quyền. Ông Quyền làm quan dưới triều Nguyễn, vốn không có thiện cảm với ông Trứ. Một hôm họ Hà bầy tiệc mừng con thi đỗ, có mời ông Nguyễn đến dự. Buổi tiệc có chuyện vịnh thơ, nhân trước sân nhà có cây vông lớn, ông Hà bèn ra đề "Vịnh cây vông". Ông Nguyễn làm một bài thơ Đường luật, có mấy câu:

Cao lớn làm chi vông hỡi vông

Xương thịt không nhiều nhiều khúc mắt

Ruột gan chẳng có có gai chông

Rường soi cột trổ không nên mặt

Giậu mỏng rào thưa phải lấy lòng

Ông Hà nghĩ mình là rường cột của triều đình mà bị mỉa mai là "ruột rỗng, rường cột không nên mặt" nên tức giận bảo ông Nguyễn:

Quân tử ố kỳ văn chi quý ngài

Sách Trung Dung có câu: Quân tử ố kỳ văn chi trứ (người quân tử ghét sự loè loẹt bên ngoài). Ông Hà dùng chữ lịch sự "quý ngài" thay cho chữ "trứ" (cũng là tên ông Nguyễn) để tỏ ý không ưa ông Trứ.

Tức thì ông Trứ đáp lại:

Thánh nhân bất đắc dĩ dụng cụ lớn

Nguyên câu trong sách là: Thánh nhân bất đắc dĩ dụng quyền (bậc thánh nhân bất đắc dĩ phải dùng đến quyền lực). Ông Trứ cũng dùng chữ lịch sự "cụ lớn" thay vì chữ "quyền" (tên ông Hà), mà cũng có ý cho rằng vua dùng ông Hà là sự bất đắc dĩ mà thôị

Thật ít có lối chơi chữ nào độc đáo như vậy, bằng cách dùng chữ đích đáng lấy ra từ trong sách vở xưạ

Và cũng thật là sâu sắc khi các nhà nho dùng câu đối để chế giễu hoặc đùa bỡn người ta. Như họ làm tặng một người chột mắt vừa đỗ khoa thi võ:

Cung kiếm ra tay, thiên hạ đổ dồn hai mắt ngó

Rồng mây gặp hội, anh hùng chỉ có một ngươi thôi

"Một ngươi" vừ chỉ con người (một ông thôi), vừa chỉ người chỉ còn một mắt (một con ngươi thôi). Một lối trào phúng thâ;t quái ác. Câu đối chơi chữ có khá nhiều trong thơ văn Việt Nam.

Tương truyền Trạng Quỳnh lúc nhỏ đã tỏ lộ phẩm chất thông minh và nghịch ngợm. Ông Tú Cát, bạn của thân phụ Quỳnh đến chơi nhà, bèn ra câu đối thử tài:

Trời sinh ông Tú Cát

Quỳnh bèn xin đối lại:

Đất nứt con bọ hung

"Hung" nghĩa chữ Hán là "dữ" đối với "cát" là "lành", thật rất chỉnh. Nhưng "con bọ hung" mà đối với "ông Tú Cát" thì quả là có vẻ xấc xược. Song khách thấy thằng nhỏ có tài ứng đối, nên cũng không trách gì.

Tam nguyên Yên Đỗ (Nguyễn Khuyến) là một nhà thơ rất hay chữ. Một hôm có bác thợ rèn hàng xóm mất sớm, người ta đến xin ông làm hộ câu đối để phúng viếng. Ông phóng bút viết:

Nhà cửa để lầm than, con thơ ấu lấy ai rèn cặp

Cơ đồ đành bỏ bễ, vợ trẻ trung lắm kẻ đe loi

(Những chữ của nghề rèn: than, bễ, đe, rèn cặp.

Một lần khác, có người làm nghề chăn nuôi lợn đến xin ông làm câu đối nói về cái lộc chăn nuôi của mình. Ông cho ngay:

Trưởng trưởng, trường trường, trường, trưởng trưởng

Trường trường, trưởng trưởng, trưởng, trường trường

Trưởng là lớn, trường là dài. Chữ Hán, hai chữ trưởng và trường viết cùng một lối (é•·) nhưng đọc khác nhau. Câu đối gồm 14 chữ, nhưng rút lại cũng vẫn chỉ là một chữ với hai nghĩa như trên. Nuôi lợn mà được lớn và dài thì chẳng có gì lợi lộc hơn.

Trong thơ Đường hay thơ Việt, lối ngũ ngôn (câu 5 chữ) hoặc thất ngôn (câu 7 chữ) thường có những vế đối và được sáng tác hoàn hảo một phần do tài năng và kinh nghiệm trong cuộc sống.

Đời Tống (Trung quốc) có Vương An Thạch, một Tể tướng giỏi chính trị mà cũng có tài về văn chương. Ông ta có hai câu thơ, cũng là hai vế đối:

Minh nguyệt sơn đầu khiếu

Hoàng khuyển ngọa hoa tâm

Đọc hai câu đối đó, Tô Đông Pha một thi gia nổi tiếng đồng thời, cho là vô lý vì ông hiểu:

Trăng sáng kêu đầu núi

Chó vàng nằm trong hoa

và ông sửa lại: Minh nguyệt sơn đầu chiếu

Hoàng khuyển ngọa hoa tâm

(Trăng sáng soi đầu núi

Chó vàng núp bóng hoa)

Chuyện sửa thơ này đến tai ông Vương An Thạch, nhưng ông ta chỉ im lặng, không tỏ thái độ gì. Về sau, nhân Tô đông Pha phạm lỗi, Tể tướng Vương điều động họ Tô (là thuộc hạ dưới quyền) đến làm việc ở một vùng hoang dã. Những buổi dạo chơi, Tô thường thấy một giống chim kêu lúc trăng mọc và một loại sâu sống giữa lòng hoa, ông ta lấy làm lạ bèn hỏi thổ dân thì được họ cho hay đó là chim "minh nguyệt" và sâu "hoàng khuyển". Ông Tô tỉnh ngộ, biết mình thiếu kiến thức, phải nhận câu thơ của Vương An Thạch rất đắc ý:

Chim minh nguyệt kêu đầu núi

Sâu hoàng khuyển nằm giữa lòng hoa

Như vậy, ta thấy có văn tài chưa đủ, có khi phải có kinh nghiệm sống mới giúp cho nguồn văn thêm sâu sắc, dồi dào và có ý vi..

Người xưa chuyên dụng văn chương và đạo học để thành đạt nên trí óc họ đầy chữ nghĩa và vận dụng rất tài tình cả chữ hán lẫn Nôm.

Nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, dịch giả Chinh phụ ngâm, cùng người anh là Đoàn trác Luân đều có tài thơ, thường xướng họa với nhaụ

Một hôm bà Điểm ngồi trước gương vẽ mày, ông Luân nhân đi dạo vườn ngang qua thấy vậy, bèn đọc lên câu đối:

Đối kính họa mi nhất điểm phiên thành lưỡng điểm

(Trước gương vẽ mày một nét thành ra hai nét)

Bà Điểm liền ứng khẩu:

Lâm trì ngoạn nguyệt trích luân chuyển tác song luân

(Đến ao xem trăng, một vầng lại hóa hai vầng)

"Điểm" có nghĩa là nét vẽ mày và tên người, "Luân" là vầng trăng và tên người. Trong giây lát mà hai anh em tìm ra những chữ xác đáng để hoàn thành hai câu đối như vậy, quả thật là tài năng hiếm có. Nói về ngôn ngữ Hán-Nôm thì thời trước người Việt vẫn sử dụng nhuần nhuyễn và rất tinh tế cả hai ngôn ngữ đó.

Về Nôm, thì Hồ Xuân Hương được người đời xưng tụng là "bà chúa thơ Nôm". Một hôm, đi đường vô ý bị trượt chân ngã nhào xuống đất, bị bọn trẻ nhìn thấy cười nhạo. Nữ sĩ đứng dậy, đọc hai câu chữa thẹn:

Giơ tay với thử trời cao thấp

Xoạc cẳng đo xem đất vắn dài

Đúng là hai câu đối mô tả rất linh hoạt về một động tác bất ngờ. Hồ Xuân Hương và Chiêu Hổ tương truyền vẫn giao du với nhau thân mật. Một hôm Xuân Hương đang tắm, Chiêu Hổ nổi tính nghịch ngợm đòi vào xem. Họ Hồ đưa ra vế đối, bảo Chiêu Hổ đối được thì sẽ chiều lòng:

Da trắng vỗ bì bạch

"Bì bạch" là tiếng nước vỗ vào da và có nghĩa "da trắng". Chữ nghĩa thật hóc hiểm, Chiêu Hổ không sao đối được, đành bỏ cuộc.

Vế đối này từ xưa chưa có ai đối lại được một cách hoàn chỉnh. Về sau, có người thử làm mấy vế đối, cũng tạm được:

- Trời xanh mầu thiên thanh

- Rừng sâu mưa lâm thâm

Nhưng không chỉnh, vì danh từ "màu" và "mưa" không đối được với động từ "vỗ". Hơn nữa, trạng thái của cảnh vật thiên nhiên không linh hoạt bằng động tác của người (đang tắm).

Thực vậy, ra đối dễ, đối lại khó, cho nên từ xưa có nhiều trường hợp thách đối làm rối trí nhiều người, chẳng hạn:

Đối 1: - Vợ cả vợ hai cả hai vợ đều là vợ cả (11 chữ).

Đối 2: - Không vô/ trong nội/ nhớ hoài (3 cặp có cùng nghĩa Hán - Nôm).

Vô = không, nội = trong, hoài = nhớ; "nội" còn có nghĩa Đại Nội Hoàng Cung).

Đối 3: - Nửa đêm đi/ bán dạ hành (cùng một thể với Đối 2, nhưng được đặt theo một trật tự khác: bán = nửa, dạ = đêm, hành = đi).

Về Đối 1, có 3 vế đối lại, được đưa ra:

a/- Con nuôi con đẻ đẻ con không bằng nuôi con (10 chữ)

b/- Con nhiều con ít ít con hơn hẳn con nhiều (10 chữ).

c/- Chồng yêu chồng quý quý chồng ắt được chồng yêu (10 chữ).

(Các vế đối lại này còn thiếu 1 chữ nên không hoàn chỉnh).

Về Đối 2 và 3, người viết chưa tìm được vế đối lại (sẽ bổ túc sau)

Sau năm 1975, có người đưa ra câu thách đối, thực tiếu lâm, mà cũng khó có ai đối lại được:

- Cô gái Củ Chi chỉ cu hỏi củ chỉ

Ai cũng biết Củ Chi là một địa danh ở miền nam.

Lại một câu thách đối của nữ chủ tiệm phở, một quả phụ:

- Nạc mỡ nữa mà chi em nghĩ chín rồi không tái giá.

(Hình như chủ tiệm bảo ai đối lại được sẽ được ăn phở miễn phí).

Kẻ sĩ thời xưa thường lấy văn chương (thi, phú, câu đối) để biểu lộ tính cách, nhân phẩm của mình, hay dùng để phê bình, chỉ trích, châm biếm, mỉa mai đối thủ.

Lịch sử còn ghi sự đấu khẩu giữa hai nhân vật dưới thời Nguyễn - Tây Sơn. Nguyên Đặng trần Thường khi chưa có sự nghiệp, ở đất Bắc vẫn bị Ngô thời Nhiệm (một danh sĩ Bắc hà được vua Quang Trung trọng dụng) khinh rẻ. Đặng trần Thường về sau vào Nam theo chúa Nguyễn, lập được công lớn, lại có dịp ra Bắc. Họ Đặng gặp lại họ Ngô, không còn địa vị như xưạ

Đặng ứng khẩu một vế đối kháy:

- Ai công hầu ai khanh tướng trong trần ai ai dễ biết aị

Ngô thời Nhiệm đáp:

- Thế chiến quốc thế Xuân Thu gặp thời thế thế thời phải thế.

Hai vế đối trên, có những chữ "ai" và "thế" lẫn nhiều nghĩa Hán-Nôm mà đối nhau rất sát.

Dưới triều Nguyễn, sau đời vua Tự Đức, hai ông Tôn thất Thuyết và Nguyễn văn Tường nắm hết quyền bính trong tay và thao túng triều đình. Ông Thuyết chủ trương chống Pháp, trong một thời gian ngắn đã đồng mưu với ông Tường phế lập đến ba vua: Dục Đức, Hiệp Hòa, Kiến Phúc. Cho nên trong dân gian trùng tụng hai câu đối:

Nhất gian lưỡng quốc nan phân thuyết

Tứ nguyệt tam vương triệu bất tường

(Một sông hai nước khó nói chuyện với nhau

Bốn tháng ba vua điềm chẳng lành.)

Thời đó, Pháp chiếm được nước ta, đóng binh bên hữu ngạn sông Hương, triều đình Huế bên tả ngạn, xem như là chia hai nước. Vì ông Thuyết chủ chiến, nên cuộc thương thuyết giữa hai bên thường gặp khó khăn và do việc phế lập vua mà người dân cho là điềm chẳng lành.

Chỉ hai câu đối ngắn gọn mà hình dung cả một thời đại đầy rẫy những sự kiện lịch sử phức tạp và lên án hành động bạo ngược của hai nhân vật Thuyết và Tường (chơi chữ; thuyết = Thuyết, tường = Tường).

Người dân Việt cũng không tha thứ những hành động phản quốc và khinh ghét những kẻ làm tay sai cho ngoại bang.

Dưới thời Quốc trưởng Bảo Đại, ông Nguyễn văn Tâm được cử làm Thủ tướng chính phủ Quốc gia Việt Nam. Nhân một buổi lễ tiệc, có người đưa đến mừng ông một bức hoành phi sơn son thếp vàng khắc bốn chữ "Đại điểm quần thần" (Một điểm lớn trong đám sao). Ông Thủ tướng bấy giờ chỉ biết người ta chúc mừng ông đạt được danh vọng cao sang, một vị quan lớn (như vì sao) nổi bật trong đám quan lại đồng triều (đám sao chung quanh). Một thời gian sau, ông ta mới bật ngửa, tức giận cho hủy ngay bức hoành, đã lỡ treo chính giữa gian nhà như một niềm hãnh diện, vì có người mách ông rằng đó là lời chửi mắng của người dân đối với tên Việt gian làm tay sai cho Pháp. Bốn chữ "Đại điểm quần thần" theo nghĩa chữ Hán thì có ý tốt, nhưng dịch ra tiếng Việt thì lại có nghĩa: "Chấm to (giữa) bầy tôi" và đọc ngược lại: "chó Tâm bồi Tâỵ"

Cách sử dụng Hán-Nôm thật là hóc hiểm, sâu caỵ

Câu đối cũng là một thú chơi của người xưa, như các thú chơi khác: đánh cờ, trồng hoa, cây cảnh, non bộ v.v... có thể nói là một nghệ thuật chơi chữ. Nghệ thuật ở chỗ vận dụng chữ nghĩa một cách khéo léo, tế nhị và viết lên những dòng chữ đẹp, chân phương hoặc bay bướm (mà người Nhật gọi là thư họa) trên giấy (ngày Tết câu đối thường được viết trên giấy đỏ), trên lụa, hoặc khắc trên gỗ, để treo trên tường, trên cột (nhà rường) trước gian thờ tổ tiên...

Những người viết chữ đẹp thường được người ta xin chữ câu đối để treo trong nhà, nhất là những danh sĩ về học vấn hay văn chương và người xin lấy làm vinh dự có được những chữ do họ viết rạ

Nhà văn Nguyễn Tuân đã viết thiên truyện về một viên Quản ngục trong đời vẫn ao ước xin được chữ của ông Huấn Cao (tức Cao bá Quát), người có tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp. Viên quan này muốn ông Cao viết cho đôi câu đối trên lụa, để khi về nghỉ hưu treo ở nhà và thưởng thức lúc nhàn hạ. Gặp khi ông Cao bị kết án tử hình, vào tù ở dưới tay viên giữ ngục mà ông này vẫn băn khoăn mãi không biết làm sao xin được ông Cao cho chữ, vì biết ông ta là kẻ chọc trời khuấy nước, chẳng coi vua chúa vào đâu, sá gì một viên quan nhỏ. Cuối cùng, trong đêm trước ngày ông Cao lên đoạn đầu đài, viên quản ngục đành nhờ thuộc hạ thú thực với ông Cao thì ông ta cảm động về sở thích chơi chữ của viên quan đó mà viết cho đôi câu đốị

Hàng năm đến ngày Tết người ta thường viết đôi câu đối để góp phần trang hoàng nhà cửa, để biểu hiện điều tâm đắc của mình, hay tặng thân hữu, chúc mừng người khác. Cái khoái của người xưa là khi viết nên được những câu đối có nét chữ! "rồng bay phượng múa" (sau này người ta cũng thường viết những câu thơ, câu đối bằng tiếng Việt với những nét chữ tương tự chữ Hán, chẳng hạn như thư họa của Vũ Hối).

Về câu đối Tết, thì người nhận được lời chúc mừng thường ưa thích những câu:

- Niên niên tăng phú quý (Năm năm càng giầu có).

Nhật nhật tích vinh hoa (Ngày ngày thêm công danh)

- Xuân tăng phú quý xuân tăng thọ (Xuân càng giầu có xuân càng sống lâu)

Nhật ích vinh hoa nhật ích tài (Ngày thêm công danh ngày thêm tiền bạc)

hoặc ngày đầu năm được chúc:

- Xuất môn nghinh bách phúc (ra cửa đón trăm phúc)

Nhập hộ chúc tam đa (vào nhà chúc ba nhiều: con, cháu, giầu sang)

- Tam dương khai thái (Tháng giêng đầu năm thịnh vượng)

Ngũ phúc lâm môn (Năm điều phúc tới nhà: phú, quý, thọ, khang, ninh)

Dân tộc nào cũng có những thức ăn đặc biệt, hay những thói tục trong ngày đầu năm. Người Việt ta thì ngày Tết đến chẳng nhà nào không có các món đã trở nên điển hình của dân tộc:

- Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ

Tràng nêu pháo nổ bánh chưng xanh

Bởi vậy, dù nghèo túng ai cũng lo sắm Tết, "giàu làm kép hẹp làm đơn", và cố gắng xua đuổi những rủi ro xẩy đến trong năm mới:

- Tối ba mươi nợ réo tít mù co cẳng đạp thằng Bần ra cửa

Sáng mồng một rượu say túy lúy giơ tay bồng ông Phúc vào nhà

Câu đối Tết thường gợi những ý tưởng tốt đẹp của con người, cảnh tượng vui vẻ của thiên nhiên và nhân gian trong ngày xuân.

Có nho sĩ thời xưa, mỗi khi đã gác danh lợi, thoát ra ngoài sự ràng buộc của áo xiêm, thường hưởng thụ cuộc đời nhàn tản với rượu trà, chăm sóc vườn cảnh, du ngoạn các nơi thắng cảnh... như đã biểu hiện trong câu đối:

- Họ lịch sự như tiên, phú quý như trời, quất con ngựa rong chơi ngoài ngõ liễu

. Ta trồng cỏ đầy vườn, vãi hoa đầy đất, gọi hề đồng pha nước trước hiên mai

Trong thời Pháp thuộc, một số nhà văn thường dùng câu đối để chúc mừng, phúng viếng bạn hữu, đồng nghiệp.

Khi nhà văn Vũ trọng Phụng qua đời, các văn hữu có câu đối khóc ông:

- Cạm bẫy người tạo hóa khéo giăng chi giông tố tưởng nên số đỏ

. Số độc đắc văn chương vừa trúng thế nỡ dứt tình không một tiếng vang

hay vì lòng mến chuộng họ cũng có câu đối tặng nhà văn Nguyễn Tuân:

- Vang bóng một thời tàn khéo gợi thêm nao lòng lãng tử

. Quê hương đâu hẳn thiếu mãi đi cho trọn kiếp giang hồ

Điều thú vị ở đây là các tác giả đã dùng tên những tác phẩm của hai nhà văn trên làm thành mấy vế đối với ý nghĩa mô tả khá rõ cá tính (họ Nguyễn lãng tử) và cuộc đời (họ Vũ bạc số) của ho..

Tác phẩm Vũ trọng Phụng: Số độc đắc, Không một tiếng vang, Cạm bẫy người, Giông tố, Số đỏ - và Nguyễn Tuân: Vang bóng một thời, Thiếu quê hương.

Câu đối là hình thức hỗn hợp của văn và thơ, không hạn định số chữ trong từng câu, rất ngắn ngọn mà vẫn có nhiều ý nghĩa và gợi cảm. Như đầu bài viết đã nói, câu đối có nhiều loại, nhưng thú vị phần nhiều là câu đối chơi chữ, trào phúng, thách đối và nhất là có những giai thoại về những sự việc liên quan đến câu đối đó.

Tuy là một loại văn vắn tắt nhưng câu đối có những luật tắc chặt chẽ, trong hai vế đối, như:

- âm: bằng trắc đối nhau

- từ: danh từ, tĩnh từ, trạng từ, động từ đối nhau

- ý: đối nhau (vui-buồn, ấm-lạnh, xuân-thu, đông-hạ, giàu-nghèo v.v...)

Cái hay của câu đối là do người làm biết vận dụng kỹ xảo làm cho ngôn ngữ trở nên sâu sắc, linh động, nhiều ý nghĩa và có ý vi..

Trường hợp đối ứng khẩu, người ra câu đối cũng như người nhận đối là những kẻ thông minh, mẫn tiệp, cơ trí mới có thể thực hiện các vế đối một cách nhanh chóng và khoái hoạt.â™¦â™«