Nam Phương Hoàng
Hậu
Nguyễn văn Lục
Câu chuyện một con tem
Cách đây hơn
nửa thế kỷ, đúng ra là vào khoảng những
năm 1943-1946 ǵ đó, tôi đang chỉ là một chú bé nhà
quê. Thế giới chung quanh tôi chỉ có mẹ và mấy chị.
Nhưng không nhớ bằng cách nào, tôi được nh́n
thấy h́nh Hoàng Hậu Nam Phương trên mấy con tem .
Chỉ bằng mấy con tem đủ ấp ủ h́nh
ảnh người phụ nữ hiền lành, phúc hậu
đến cả đời. H́nh ảnh con tem đó cứ
như thế giữ măi trong ḷng, trong kư ức chả quên
được. Con tem nhỏ xíu h́nh một người phụ
nữ, chít khăn vàng, áo dài. Quá nhỏ để nhận
ra chân dung người đó, cũng quá nhỏ để
biết được con người. Vậy mà h́nh
ảnh đó có sức thu hút, đeo đuổi măi cho
đến bây giờ. Kư văng sự việc th́ có thể
quên. Nhưng dấu ấn t́nh cảm, niềm kính trọng
người phụ nữ đó th́ không. H́nh ảnh qua con
tem nhỏ bé toả ra sự uy nghiêm, trang trọng, quư phái,
nhưng dung dị hiền từ. Dôi mắt có vẻ
buồn, Sốn mũi cao. Đẹp không chê vào đâu
được. Vẻ đẹp kín đáo, nhưng có
sức thu hút khó quên được. Hỏi nhiều
người cỡ tuổi tôi cũng đều nhận
như thế. Nhưng nó lại không có cái nét kiêu kỳ hănh
tiến như những người sang trọng giầu
có. Nhất là con mắt có cái nh́n thẳng thắn, đầy
độ lượng. Nhiều người sau này nh́n
ảnh Hoàng Hậu sau cũng phải nhận một
điều: Hoàng Hậu có nét uy nghi, đoan trang và phúc
hậu. Chỉ tội buồn.
Sao Hoàng Hậu lại buồn
thế..
Xin dẫn một chứng từ
của một cô nữ sinh thời 1937-1941 nhắc lại
kỷ niệm gặp gỡ Hoàng Hậu Nam Phương,
viết trong tập san Dồng Khánh : Hànội, mái
trường thân yêu. Dược sĩ Nguyễn thị
Huyền, vửa mất năm ngoái đă viết lại
cảm tuởng của ḿnh như sau :* Ngày Bà Nam
Phương đến thăm lớp, cô Thục Viên, giáo
sư Pháp Văn vẫn đứng trên bục giảng ch́a
tay đứng bắt tay Hoàng Hậu và từ tốn
trả lời các câu hỏi của Hoàng Hậu, không hề
mất chủ động. Trong khi đó Nguyễn tiến
Lăng, người đi cùng Hoàng Hậu muốn tâu gửi ǵ
với Hoàng Hậu đều quỳ xuống đất.
Cô xin phép tiếp tục giảng. Hoàng Hậu dự giảng
và sau đó cho gọi học sinh giỏi Văn lớp là
chị Nguyễn thị Thứ lên thưởng cho một
bức ảnh do Hoàng Hậu kư tên. Thái độ đường
hoàng của cô đă gây cho chúng tôi một niềm tự hào
chính đáng, trong lúc ấy chúng tôi cũng thích vẻ
đẹp dịu dàng Dông Phương và thái độ b́nh
tĩnh không có vẻ ǵ hách dịch của Nam Phương
Hoàng Hậu*. Một trong những học tṛ có mặt
bữa hôm ấy là cô Ngô thị Ngà, nguyên giáo sư Trưng
Vương đă cho biết cảm tưởng : Mê cái
vẻ đẹp dịu dàng của Hoàng Hậu và v́
thế sau này cô đặt tên cho một cô con gái là Thu
Phương, tức Hương mùa thu nhắc nhớ
đến tên Hoàng Hậu Nam Phương, hương
miền Nam.
Hôm nay ngồi viết lại
một chút cuộc đời Bà mà h́nh như Bà đang
ngồi trước bàn máy. Sự biết về Bà quá ít,
mầy ṃ sách vở đủ loại, lục lọi
chỗ này chỗ kia cũng chỉ là những mảnh
vụn rời rạc, cũng không thấy bóng dáng Bà đâu
cả. Cũng chả thu thập được nhiều
nhọm ǵ. Người đời coi ra vô t́nh với Bà
đă đành, sách vở sử học cũng vậy.
Ngay trong hồi kư của vua
Bảo Đại, "Le Dragon d'Annnam", (1) tôi đă lật
đi lật lại nhiều lần, chỉ thấy loáng
thoáng từ trang 62 đến 68 nói về cuộc hôn nhân
của nhà vua hơn là nói về Hoàng Hậu. Tôi đành ḷng
với một ít tài liệu trong báo Indochine vào những
năm 1942-43-44 với vài bài của Nguyễn Tiến Lăng và
một vài người bạn Pháp của gia đ́nh. Bài
viết về Bà của Cù huy Cận không có trong tay.
Cuốn sách quan trọng của Phạm khắc Hoè : từ
Triều đ́nh Huế đến chiến khu Việt
Bắc và Kể chuyện vua quan nhà Nguyễn chỉ được đọc
những đọan trích dẫn mà nội dung quả
thực khiếm nhă và tuyên truyền nhiều hơn là
sự thực. Một số bài báo trên các báo chí Hải
ngoại thường viết thiếu dữ kiện
khả tín, viết cho có mà thôi.
V́ thế, cũng chả thu
tập được bao nhiêu. Thật là bất công
với Bà quá và cũng vô t́nh quá. Chỉ xin lấy tấm
ḷng đáp lại được phần nào hay phần
ấy.
1.- THỜI CON GÁI
Cô Nguyễn Hữu thị Lan Marie
Thérèse là con một nhà điền chủ, đất G̣ Công.
Bố được Tây cho đi học ở Pháp về,
rồi mở đồn điền trà và cà phê ở cao nguyên
Trung phần. Các điền chủ khác thường ít
chữ nên chỉ loay hoay với ruộng, vườn
tược, sống nhờ bổng lộc từ đó mà
ra. Nhưng
Nhà chỉ có hai chị em, chị
là Agnès Nguyễn Hữu Hào đă hẳn có nếp sống
văn minh thành thị của lớp dân giầu có. Cuộc
sống hai chị em cứ khách quan mà nói là sung
sướng, đầy đủ, được cưng
chiều. Họ đă sống tuổi thanh xuân êm
đềm và mơ mộng. Và có lẽ đó là giai đoạn
hạnh phúc nhất đời của người
thiếu nữ sau này làm Hoàng Hậu. Theo những bức
h́nh chụp trong tờ Indochine th́ cả hai chị em
đều cao lớn hơn hẳn những người
phụ nữ Việt Nam b́nh thường. Tôi mê bức
ảnh Hoàng Hậu chải tóc rẽ, vấn khăn và nh́n
nghiêng bên trái, không nh́n thẳng. Những bức ảnh
mặc đầm, hay những bức ảnh mặc
triều phục, hoặc ngay cả ngày cưới coi
cũng được được vậy thôi. Theo cách
nh́n của tôi, có nhẽ cô Agnès không lấy ǵ làm xinh xắn
lắm, gương mặt xương xương,
thiếu đầy đặn. Nhất là thiếu cái nét
đoan trang, dịu hiền như
Nhưng dựa vào một vài
sự kiện mà suy đoán thôi. Chẳng hạn, trong
một bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, con
rể cụ Phạm Quỳnh sau này đăng trên tờ
Indochine có kể rằng, trước ngày đám cưới
th́ hai chị em đến ở một căn nhà của
gia đ́nh ở đường Nguyễn Du bây giờ,
tức quá không nhớ số, trước ngày ra Huế.
Điều đó cho thấy, các cô ở Sài G̣n để
đi học chứ không ở G̣ Công. Thời đó, Sài G̣n
chỉ rộng như cái bàn tay. (2) Nhỏ lắm. Bé lắm. Qua
khỏi bến Nhà Rồng, sang Khánh Hội là lau sậy. Qua
khỏi Nancy, chợ Quán là đồng không mông quạnh.
Chưa tới cầu
Nếp nhà như vậy, vừa giầu có,
vừa có ăn học, vừa theo nếp sống Tây
phương với tư tưởng tự do phóng khoáng
đă hẳn khác với các "công tử Bạc Liêu"
về lối sống, lối nghĩ, lối giải trí.
Lớn lên, cô chị đă yên một bề chồng con,
phần Hoàng Hậu tương lai được cha
mẹ gửi sang Pháp học trường Couvent des Oiseaux.
Có dư luận lẫn lộn Couvent des Oiseaux bên
Pháp với bên này, nhân tiện xin làm sáng tỏ thêm vấn
đề này. (3)
Nói thêm chút nữa để chứng tỏ ḿnh có
chút uyên bác. Hồi Bà học Couvent bên Pháp nhà trường
hẳn nằm ở phố Ponthieu và Verneuil. Nhưng
hỏi Ponthieu ở đâu th́ quả t́nh mù tịt không
biết.
Có sách ghi cô đỗ tú tài Tây rồi mới
về, điều này cũng không khẳng định rơ
được. Bảo Đại chỉ ghi: "Elle vient
de terminer ses études au Couvent des Oiseaux, en France". Tất
cả thời gian này, không một ai biết cuộc sống
người thiếu nữ Tây học, duyên dáng, hiền
thục ra sao. Chỉ biết, cô đă về nước
năm 18 tuổi.
2. CUỘC HÔN NHÂN CỦA CÔ NGUYỄN HỮU
THỊ LAN
Cuộc gặp gỡ lần đầu.
Có một câu hỏi được đặt ra
là cô Nguyễn Hữu Thị Lan đă quen và gặp Bảo
Đại trong trường hợp nào và ở đâu. Có
một số tác giả cho rằng họ quen nhau trên cùng
một chuyến tầu thủy của hăng Messagerie Maritime
về nước như một cuộc t́nh duyên kỳ
ngộ, lăng mạn. Một hoàng tử gặp giai nhân trên
một chuyến tầu, yêu nhau rồi quyết
định chuyện hôn nhân. Trên tờ Indochine, có một
vài bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, một
người thân cận của Hoàng Hậu, nhưng tôi
cũng không thấy đoạn nào nói rơ về vấn
đề này. Cho dù có đi cùng chuyến tầu không
chắc ǵ đă có thể gặp nhau. Nếu có chuyện
đó th́ vua Bảo Đại hà cớ ǵ lại không
nhắc đến trong hồi kư trích dẫn sau đây. Cái
tật của người Việt Nam là hễ có một
người viết trật là kéo theo cả lô người
khác xuống hố theo. Dù sao, tôi cũng chẳng dám cả quyết ǵ về
điều này.
Nhưng một điều không cần bàn căi
nữa là căn cứ vào tập hồi kư "Le Dragon
d'Annam" của vua Bảo Đại là đúng nhất.
Vua Bảo Đại cho biết ông đă gặp Nam
Phương Hoàng Hậu ở Đà Lạt, chứ không
phải ở trên tầu, ông đă gặp vào cuối
năm 1932. Xin trích dẫn ư của vua sau đây: "C'est
alors qu'à la fin de l'année, m'étant rendu pour quelques jours à Đà
Lạt où séjournait également le gouverneur général Pasquier, celui-ci,
à l'occasion d'une rencontre dans les salons du Langbian Palace, me présente
une jeune fille qui était en compagnie de Mme Charles, Marie-Thérèse
Nguyễn Hữu Hào, appartient à une famille de riches propriétaires
terrien de Cochinchine. Catholique, comme ses parents elle vient de terminer
ses études au Couvent des Oiseaux, en France. Elle a dix huit ans. (Sách
đă dẫn trang 63) Đọc đọan văn trên,
thấy có ǵ là lạ. Chẳng hiểu tại sao cả
đám người tai to mặt lớn lại không hẹn
mà gặp nhau ở Đà Lạt. Có bà Charles, người
đỡ đầu cho Bảo Đại đi cùng
với cô Lan, bà lại là bạn của gia đ́nh
Nguyễn Hữu Hào. Có bài viết nói
Những trở ngại của cuộc hôn nhân.
Theo vua Bảo Đại, từ ngày hồi
hương, rất nhiều những tin đồn chung
quanh việc chọn một người vợ cho Ông. Bà
Từ Cung đă đành, các vị quan lớn trong triều,
mỗi người đều có người của ḿnh
để đề cử. Vua đă hẳn biết
được điều đó và Ông đă nhiều
lần cho biết ông quyết định không chấp
nhận chế độ đa thê vẫn thường
thấy ở Việt Nam, về những tệ trạng
tranh dành ngôi thứ giữa anh em hoặc anh em cùng cha khác
mẹ đến chỗ đâm chém nhau. Vua Minh Mạng có
đến 170 người con và để tránh cảnh tranh
giành ngôi thứ, vua Minh Mạng đă đặt ra tên
gọi theo thứ tự đến 20 đời kế
tiếp nhau để những ḍng họ theo đó theo
thứ tự mà kế vị. Hai mươi đời đó
được khắc vào tờ giấy bằng vàng và tên
gọi một người như thế được
coi n giấy Hộ tịch của ḿnh.. Hai mươi
chữ đó nằm trong bài thơ ngũ ngôn tứ
tuyệt mà câu dầu gồm những chữ :
Miên
Hường Ưng Bửu Vĩnh
Bảo Quí Định Long Trường
Hiền Năng Kham Kế Thuật
Thể Thoại Quốc Gia Xương
Nhưng mới tới chữ thứ năm trong
bài thơ th́ triều đ́nh nhà Nguyễn đă không c̣n
nữa, mặc dầu tên của vua Bảo Đại
được lót bằng chữ Vĩnh có nghĩa là muôn
đời. Những ư nghĩa đó c̣n được t́m
thấy trong những chữ tỉnh Thừa Thiên, Vạn Thọ,
Long Sàng, chỗ ở của Bửu Long được
gọi là Tứ Phương Vô Sự.
Đă hẳn, hai
Nhưng trở ngại lớn nhất là cô
Nguyễn Hữu Thị Lan là người theo đạo Ky
tô giáo. Theo vua Bảo Đại, khi trở về Huế,
ông đă bầy tỏ ư định lấy vợ
người theo đạo Kitô giáo và là người đă
được đào tạo ở Tây phương. Nghe tin
đó, hẳn nhiên là Bà Từ Cung không đồng ư v́ bà mong
muốn một cô dâu theo truyền thống Á Đông. Quan
lại cũng ngấm ngầm chống đối. Tứ
phía chống đối dựa trên quyền lợi cá nhân
cũng có, phe phái, miền cũng có, nại cớ nguyên
tắc truyền thống cũng có. Cô dâu "Mới
Quá". Chữ "Mới" có vang vọng muốn
đồng nghĩa với thiếu văn hoá đạo
đức cổ truyền. Người ta e ngại
cũng phải. Cứ nói tiếng Tây líu la líu lo cũng
đủ ngại rồi. Sự nghi kỵ, thành kiến
tranh chấp, hiểu lầm c̣n đầy dẫy trong dân gian,
nhất là trong đầu mỗi người. Đặt
ḿnh vào địa vị vua và hoàng hậu tương lai
mới hiểu được sự cam go không thể
vượt qua được của cuộc hôn nhân này.
Rồi vấn đề giáo dục con cái theo đạo Ky
tô giáo nữa. Sẽ giải quyết ra sao khi hoàng tử
kế nghiệp vua phải cử hành lễ Tế Nam Giao
hoặc thờ cúng tổ tiên. Lấy ai là người ǵn
giữ nếp sống, văn hóa cổ truyền, cúng
giỗ tổ tiên của cha ông để lại.
Có một số tác giả đă viết không
đúng về vấn đề này. Nhất là giới Công
giáo. Chẳng hạn cho rằng vua Bảo Đại là
người đă theo đạo Ki tô giáo. Thật ra
đối với vấn đề tôn giáo, ông Bảo
Đại rất thoáng, minh bạch và rất trung lập.
Ông không theo đạo nào cả. Như ông viết: "Au
palais, il n'y avait qu'un Dieu: L'empereur, fils du ciel".
Vậy không hề có chuyện đó. Ngay cả các Hoàng
tử, Công Chúa chưa chắc ǵ đă rửa tội, theo
đạo Ki tô giáo. Một điều nữa, dư
luận vẫn cho rằng Hoàng Hậu Nam Phương
phải xin phép Vatican rồi mới được lấy
chồng. Nhưng theo hồi kư của Vua Bảo
Đại, chỉ sau khi làm đám cưới xong, ông
mới gửi thư cho Giáo Hoàng Piô 11 một lá thư qua
trung gian người Pháp, v́ thời đó ta chưa có liên
lạc ngoại giao với Vatican. Nếu Hoàng Hậu
muốn xin phép th́ phải gửi thư qua các cha cố,
theo hệ thống nhà đạo. Cho đến nay, chả
có bằng cớ ǵ, chả có văn bản nào cho thấy
có phép chuẩn cả. Có thể chỉ là đồn
đại. Vua Bảo Đại gửi thư cho toà thánh
không phải để xin phép, xin tắc ǵ cả mà bầy
tỏ lập trường và quan điểm của vua
Bảo Đại. Hăy xem ông viết: "Cette lettre avait
moins pour but de régler la question personnelle de mon mariage et de
l'éducation envisagée pour mes enfants que d'apporter et de provoquer des
éléments de réponse à un conflit ouvert depuis des siècles et, plus
encore, de faciliter la rencontrre entre deux mondes: l'Occidental et
l'Oriental, à travers notre pays d'Annam, 'terre de rencontres', et à travers
ma personne qui, pour la première, et vraisemblablement pour la dernière, par
l'éducaion recue, réunissait les conditions d'une véritable confrontation entre
deux civilisations". Đoạn văn trên của vua Bảo
Đại giúp dẹp hết những bàn tán bên lề,
những chuyện tủn mủn thổi phồng về
chuyện đám cưới của ông với cô Nguyễn
Hữu Thị Lan.
Những trở ngại mà cô dâu tương lai
gặp và phải đương đầu.
Đặt ḿnh vào địa vị Hoàng Hậu Nam
Phương mới thấy thấm thía được
những trở ngại, những khó khăn mà Bà phải
chịu đựng. Thật quả không dễ ǵ lấy
được một ông vua và cũng không dễ ǵ làm Hoàng
Hậu. (4) Nhưng lịch sử cũng cho
thấy không thiếu trường hợp trước
đây xứ Nam Kỳ mà có lần vua Bảo Đại
đă gọi là miền đất hứa đă cống
hiến cho triều Nguyễn những người con gái
tài ba và sắc đẹp:
Bà Từ Dũ, tức cô Phạm Thị
Hằng là vợ vua Thiệu Trị và là mẹ vua Tự
Dức. Bà là tiêu biểu cho một lớp người
phụ nữ đức hạnh, có học vấn, làm
gương sáng cho mọi người trong triều
đ́nh.
Sau đó đến bà Hồ Thị Hoa, vợ vua
Minh Mạng và cuối cùng là
Cô Nguyễn Hữu Thị Lan.
Tên của bà là Nam Phương Hoàng Hậu mang ư
nghĩa đó, chỉ thị đó là Hương thơm
của miền Nam. Tên đó biểu thị cả
nết lẫn người đem lại vinh dự cho
người dân xứ Nam Kỳ. (LTS: tác giả ghi
chữ đậm)
Nhưng cái khó lớn lao nhất Bà phải
đương đầu v́ Bà là người Công giáo.
Những chỉ dụ cấm đạo hồi nào mới
chỉ vừa ráo mực. Ḷng người chưa ổn.
Điều đó cũng chứng tỏ Bà là người
có cá tính, can đảm và trung thành với đạo giáo
của Bà. Giả dụ một người đàn bà khác
th́ sao? Sẽ bỏ tất cả, sẽ làm tất cả
và bằng bất cứ giá nào để được làm
Hoàng Hậu. Hiểu đến cội nguồn mới
hiểu được nhân cách của Bà, cái cao quư của
một nhân phẩm và cái trong sáng, ngay thẳng của
một người đàn bà có giáo dục. Chỉ về
một điểm này thôi, Bà là người đáng nể
trọng. Qua những người phục vụ chung quanh
vua và Hoàng Hậu sau này, mọi người không kể
bất cứ ai đều bầy tỏ ḷng kính trọng
và quư mến cái nhân cách của Bà.
3. NGÀY ĐÁM CƯỚI
Mọi chuyện đă xong. Dư luận cũng
tạm ngưng tiếng nói. Những đám mây mù đă tan.
Phần lớn nhờ vào sự cương quyết
đến cứng rắn của vua Bảo Đại.
Huế chờ đón một biến cố có một không
hai trong lịch sử triều Nguyễn, một mẫu
nghi thiên hạ đến từ miền Nam với
những sắc thái mới đến làm xôn xang mọi
người. Một cô gái xinh đẹp nhất miền
Nam, Tây học, con nhà danh gia vọng tộc cộng thêm là
một người Ki tô giáo. Bấy nhiêu thứ
đụng vào những sắc thái truyền thống,
cổ truyền đă gắn bó với Huế từ
cả mấy trăm năm nay. Huế cổ kính, Huế
lăng mạn, Huế trầm mặc, Huế khép kín, Huế
đẹp, Huế thơ. Huế có tất cả, trừ
một làn gió mới. Chuyện đó đă xảy ra.
Vào ngày 20 tháng 3 năm 1934, người con gái
đến từ phương Nam mang theo cả cái
hương thơm miền Nam đă quyết định
bước qua ngưỡng cửa hoàng cung, vào Cấm
Thành. Và do t́nh yêu gắn liền với định
mệnh, một định mệnh không khỏi có trớ
trêu, vào buổi sáng mùa xuân đó, cả một cuộc
đời mới đă mở ra. Bỗng chốc cô
trở thành Hoàng Hậu của cả nước. Từ
nay, không c̣n ai nhắc đến cái tên Marie-Thérèse Nguyễn
Hữu Thị Lan nữa.
Ḷng chắc đầy cảm xúc suốt hành tŕnh
từ trong Nam ra Huế, chen lẫn lo âu và sung sướng,
trong niềm hân hoan không ǵ tả xiết, mỉm
cười chấp nhận những ǵ sắp tới
xảy ra cho ḿnh, trong cảm thức ḿnh là người
độc nhất có cái vinh dự làm Hoàng Hậu cả
nước. Và trong phẩm phục áo mầu vàng, một ân
huệ đặc biệt mà vua đă dành cho nàng,
đầu nàng đội mũ có kết trân châu bảo
ngọc, đi hia mũi nhọn, tay cầm hốt ngà
tiến vào hoàng cung.
Từ bên ngoài nhà khách trú của hoàng cung, cô đă
bước lên xe hơi để đi vào Cấm Thành, qua
cửa Hiển Nhơn mà hai bên có những người lính
hầu, chân quấn xà cạp, đứng nghiêm chỉnh
như những tượng gỗ.
Buổi lễ đă được diễn ra
từ điện Cần Chánh. Hăy nghe Hoàng Thượng
kể lại: "J'ai en effet, décidé d'élever ma femme à la
dignité d'impériatrice dès notre mariage, alors que jusque-là ce titre
n'était attribué qu'à la reine-mère, après le décès de l'empereur. Revêtue de
la longue et ample robe de Cour, chaussée de costumes à la pointe retounée,
coiffée d!une sorte de bonnet enrichi de pierreries, pour la première fois dans
l'histoire de l'Annam, une femme s'avance seule, saluée par toute
Sau buổi lễ, vua đă đưa Hoàng Hậu
về điện Kiến Trung mà trước đó Ngài
đă cho sửa chữa lại thành một cung điện
có những tiện nghi mới theo những tiện nghi bên
Âu châu, trong đó có pḥng ăn, pḥng ngủ, pḥng tiếp
khách, pḥng làm việc. Và nhất là pḥng tắm và vệ sinh.
Hồi c̣n trẻ, có dịp ra Huế khá nhiều lần,
ở lâu đến một tháng hơn tháng là thường.
Tôi chỉ có một thắc mắc: Chẳng biết vua
chúa, cung phi đi cầu và tắm rửa ở đâu.
Cả ngàn người như thế, không thấy một
cái cầu tiêu nhà tắm nào. Đó là nét lạ của
Huế. Ai hiểu Huế hơn th́ xin chỉ cho. Hiểu
ra rồi th́ không khỏi buồn cười một ḿnh.
Từ nay, Bà ra vào điện Kiến Trung mà trọng trách
của Bà là cùng với vua cai trị thần dân, đặc
trách lo về những vấn đề xă hội theo
lời yêu cầu của chính vua Bảo Đại.
Để kết thúc phần này, xin dẫn
lời kể của vua Bảo Đại cho thấy vai
tṛ quan trọng của
Phải nh́n nhận ở đây, lần
đầu tiên, vai tṛ người phụ nữ đă thay
tên đổi họ và đă hẳn, cách này cách khác đă
ảnh hưởng trực tiếp trên xă hội
người phụ nữ Việt.
4. ĐỜI SỐNG GIA Đ̀NH CỦA HOÀNG GIA
Hoàng Hậu là phụ nữ đầu tiên có tân
học, ảnh hưởng nếp sống, nếp nghĩ
Phương Tây, trọng tinh thần dân chủ, trọng ư
thức xă hội. Bà không phải là người chỉ
quanh ra quẩn vào chờ cái đèn lồng tối hôm đó
thắp sáng lên, rồi tíu ta tíu tít chuẩn bị son
phấn, đón tiếp như một thứ đồ
giải trí cho vua. Bà tham dự vào tất cả. Họp
với các quan bộ lễ, bàn và nghị sự tổ
chức các buỗi lễ tế Nam Giao hay lễ Vạn
Thọ. Chẳng hạn, lễ Vạn Thọ khánh tiết
mừng sinh nhật vua thường được
diễn ra trong điện Thái Ḥa. Tổ chức lễ Bái
Khanh cho mọi người có dịp bầy tỏ ḷng trung
thành đồng thời chúc thọ nhà vua trăm tuổi.
Ngoài đường, các học sinh đi diễn hành, tay
cầm cờ Long Tinh, hát bài đăng đàn diễn hành
qua cửa Ngọ Môn. Bên trong hoàng thành th́ tổ chức các
màn múa hát do các nữ học sinh trung học tŕnh diễn và
màn dâng hoa cho Hoàng Thượng và Hoàng Hậu. Nên nhớ là
không có những màn hát hoặc tuồng tích cổ nữa.
Cũng nên nhớ là con trai chỉ được đi
diễn hành ngoài đường, ở ngoài hoàng thành mà thôi.
Chỉ nhớ lại các buổi lễ chúc thọ vua
với lề lối tổ chức, cho nữ sinh vào ca hát,
dâng hoa, người ta hiểu những quyết
định đổi mới đến từ đâu
rồi.
Bà cũng là người phụ nữ đầu
tiên ở nước ta cùng vua tiếp khách ngoại
quốc như Thống chế Tưởng Giới
Thạch, Quốc trưởng Shianouk. Cái mà bây giờ
người ta gọi là vai tṛ đệ nhất phu nhân.
Bà cũng là Hoàng Hậu đầu tiên xuất
cung, tham gia các sinh hoạt xă hội như đă đi
thăm các cô nhi viện, trường nữ Trung học
Đồng Khánh Huế, Hànội, các cô nhi viện hoac
cơ sở Xă hội v.v..
Ngày chủ nhật, Bà đi lễ nhà thờ
Phủ Cam như mọi người dân b́nh thường.
Cũng là chuyện lạ. Dó là người phụ nữ
theo Kitô giáo đầu tiên trong ngôi vị Hoàng Hậu, ngôi
vị mà ngày nay nghĩ lại cũng khó mà tưởng ra
là có thực. Sáng sớm tinh mơ, Bà ra khỏi Hoàng Cung,
không ngồi kiệu với màn che phủ kín làm bà khó
chịu như ngồi trong cũi. Nội điều
đó thôi cũng có thể gây ra những xầm ś to
nhỏ. Lần đầu tiên, trong Hoàng cung, triều d́nh
nhà Nguyễn, vóc dáng một người phụ nữ uy
nghi, đoan trang đem lại những nét đổi
mới trong sinh hoạt cung đ́nh : giản dị hoá
lễ nghi, giản dị trong những tương quan giao
tiếp giữa bầy tôi và chủ, tư tưỏng
phóng khoáng, ngay thẳng, ghét những xun xoe xu nịnh,
những lời xàm tấu. Lần đầu tiên, một
người phụ nữ Việt Nam củng vua tiếp
đón các nguyên thủ quốc gia khác trong vai tṛ đệ
nhất phu nhân như bây giờ. Toàn quyền Decoux đă
hết lời khen ngợi bà là người đức
hạnh, nề nếo, một sự tổng hợp hai
nền văn hoá đạo đức Dông Tây. Về phía
quốc tế, Hoàng Hậu đă nhận được
những bằng khen của Hàn
Chắc chắn và không thể chối căi
được sự có mặt trong Hoàng Cung của Bà
đă thay đổi bộ mặt Hoàng Cung. Nhưng
điều quan trọng hơn cả, Bà trở thành
biểu tượng, mẫu h́nh lư tưởng cho tất
cả giới phụ nữ Việt Nam noi theo.. Nhất
định giới phụ nữ Việt Nam nhờ vào Bà
đă trở thành tấm gương để mọi
phụ nữ noi theo. H́nh ảnh người phụ nữ
nhờ đó được cải thiện, nâng cao và
đổi mới.
Bà có năm người con lần lượt là
Bảo Long, Phương Mai, Phương Liên, Phương
Dung và Bảo Thắng. Ngày thái tử Bảo Long ra
đời, mồng 4 tháng 01, năm 1936 đă thi hành đúng
như trong sách Hội Điển, người ta đă
bắn 7 phát súng thần công để loan báo tin mừng.
Phải bắn 7 phát, v́ theo tục lệ, đàn bà 9 vía c̣n
đàn ông 7 vía.
Gia đ́nh Hoàng gia theo lối sống mới ra bên
ngoài như vua thường lái xe đi nghỉ hè ở Nha
Trang, Đà Lạt... (5) Hoặc đi trên du thuyền Phi
Long, đi câu cá ở biển Nha Trang để tránh nóng oi
bức ở Huế. Cũng tại Đà Lạt, gia
đ́nh Hoàng gia có dịp đoàn tụ với ông bà bá tước
và các con của gia đ́nh này. Đôi khi Hoàng Hậu cũng
theo vua đi câu hoặc đi săn thú rừng ở Ban Mê
Thuột hay Đà Lạt.
Đây là những ngày tháng tương đối
êm đềm và hạnh phúc của đời Bà.
5. NHỮNG NGÀY THÁNG ĐEN TỐI
Có được hơn mười năm êm
ấm hạnh phúc. Những tháng ngày c̣n lại báo hiệu
những đám mây mù phủ kín tâm tư. Tháng 9 năm 1945,
vua Bảo Đại do sự thúc ép của Việt Minh
buộc phải từ chức, thoái vị và nhận
chức cố vấn bù nh́n cho Hồ Chí Minh. Cuộc
tiễn đưa cựu Hoàng ra Hà Nội đầy
bất trắc rủi ro. Rủi ro về chính trị
đă đành. Vậy mà rủi ro đến hạnh phúc gia
đ́nh lại là điều có thực. Những tin
đồn về những
Trong dịp
Danh sách những người đẹp lăng
nhăng với Hoàng thượng thêm dài, một
Không thiếu những mệnh phụ tỉ tê, xàm
tấu với Bà. Bà nghe đă nhiều, thường
giữ thái độ im lặng, có thể phần không
muốn nghe, phần đă quá rơ, phần tự ái không
muốn ai nhắc tới. Có thể c̣n muốn bảo vệ
uy tín hoàng tộc và cho cả con cái Bà. Cứ thế, Bà
ẩn nhẫn chịu đ̣n một ḿnh theo cái cách của
người được ăn học, ngưới có nhân cách.
Bà đă tự chọn con đường của
ḿnh phải đi, từ giă vinh hoa, phú quư và nhất là
chấp nhận sự quên lăng của Hoàng thượng.
V́ vậy, kể từ năm 1950, ḍng họ
Nguyễn với Bảo Đại kể như không c̣n
ở trong mắt Bà nữa.
Năm 1950, con gái út mới 8 tuổi, ai có thể
chia xẻ nỗi đau của Bà. Bà có thể làm ǵ
được để gánh nổi cái gia tài Bảo
Đại đă để lại. Bà quyết định
mang các con sang Pháp, phần lo chuyện học hành của
chúng là chính, phần tránh xa những nhớp nhúa của
dư luận. Bạn bè cũ nay c̣n ai. Gần không c̣n ai.
Bà ra đi, Bảo Đại càng đi xuống.
Nay th́ có những tôi thần như Bảy Viễn,
Phải chăng, ông chán ngán thế sự
để buông rơi vào chỗ bê tha. Phải chăng ông
chán ngán t́nh đời đi t́m quên đời bằng thân
xác người phụ nữ. Lấy cái ǵ để bào
chữa cho ông trong việc phẩy tay chuyện đất
nước. Viết về ông thấy cả đời ông
chẳng làm đuợc tích sự ǵ, ông chỉ làm
được một điều tốt là cả
đởi làm chính trị ông chẳng làm hại ai bao
giờ, dù là những người đă bỏ
Riêng Hoàng Hậu, tháng ngày c̣n lại ở bên Pháp
đă từng bước, bước đến chỗ
để về. Mỗi ngày, mỗi năm tháng cứ héo
ṃn đi như cái cây không có nước, cứ ủ rũ
cho đến lúc tàn lụi. Ngày một, ngày hai, mỗi ngày
vẫn phải chạm chán với cuộc sống thực
bên ngoài và nỗi cô đơn bên trong. Nổi cô đơn
từ mọi phía, nỗi cô đơn că đời.
Dến như tôi có thể dám thốt ra lời này : Chỉ
nh́n con mắt, cảm nghiệm được đời
bà là một niềm
Lại thêm vật chất không dư giả
như trước nữa, sức khỏe suy yếu v́
bệnh suyễn và tim. Tháng ngày vẫn trôi qua, dần
dần những trông đợi thù đáp nơi
người, niềm hy vọng có ngày trở lại bị
xói ṃn sẽ dấy lên những câu hỏi về cuộc
đời, về cớ sự đa đoan, về t́nh
người và cuối cùng về t́nh vợ chồng.
Bà sống cô đơn thế nào th́ mất im
lặng như thế ngày 14-9-1963 tại làng Chabrignac. Bên
cạnh chỉ có hai hoàng tử và ba công chúa sau mới
về. Thực sự chỉ có hai người giúp việc
bên cạnh lúc Bà mất.
Phần đời Bà, c̣n rất nhiều
điều chưa được sáng tỏ c̣n nằm trú
ẩn trong vùng bóng tối của đời Bà. Nhưng
phải chăng chính cái phần bóng tối này lại là
nơi trú ẩn an toàn nhất mà Bà muốn giữ lại
đem về bên kia thế giới.
Và nếu thực sự như thế th́ chúng ta
chỉ c̣n biết tôn trọng ư nguyện của Bà và
phải chăng Bà đă ra đi và không c̣n ǵ để
nhắn gửi và nói lại nữa. Một ngôi sao đă
đổi ngôi. Số phận Bà có ǵ trùng hợp với
phận người phụ nữ nói chung. Có lẽ cần
suy nghĩ thêm vẫn chưa muộn.
Nguyễn văn Lục
Chú thích
(1) Trong cuốn Thuyền ai
đợi bến Vân Lâu của Nguyễn Lư Tưởng có
đặt vấn đề vua Bảo Đại là con ai?
Xét ra cũng là một đề tài lư thú để bàn. Do
sự quan hệ với một vài liên hệ với hoàng
tộc, tài liệu cho biết, Bảo Đại là con vua
Khải Định, nhưng mẹ là bà Hoàng Thị Cúc
vốn chỉ là người hầu trong cung. Khải
Định h́nh như không có con, nhưng khi bà Hoàng Thị
Cúc có mang th́ Thái Hậu, Đức Chánh Cung tra khảo
đánh đập, hoàng tử Bửu Đảo, tức
Khải Định đă đứng ra xin như sau:
"Thưa A, thai nhi trong bụng Hoàng Thị Cúc chính là con
của hài nhi. V́ ḍng dơi của ḿnh (vua Đồng Khánh)
hiếm muộn, nên ả tha cho Hoàng Thị Cúc và cho phép hài
nhi được cười nàng làm thiếp. Ấy là theo
lời kể lại của bà Nguyễn Thị Vy, cháu
nội ông Nguyễn Hữu Độ (Phụ chính
đại thần vua Đồng Khánh). Một dẫn
chứng khác qua lời nói lại của ông Bửu Uyển
th́ trước 75, bà Từ Cung (mẹ vua Bảo
Đại), lúc đó đă ngoài 80, đă kể lại cho
con cháu nghe, trong đó ông Bửu Uyển cũng có mặt.
Theo đó, Đức Từ Cung cho biết, lúc làm gái
hầu cho Ngọc
(2) Theo Hoeffel, trích trong Indochine "Bài
(3) "La naissance de Dalat", của
ông A.Baudrit viết: Đà Lạt được khám phá ra
vào năm 1893. Sau đó măi đến năm 1898,
người ta mới khai thác được một vùng
để làm một cái vườn với mục đích
cung cấp rau cho đoàn nguời lên công tác. V́ thế,
vườn rau đặt tên là "Ferme de Dankin". Sau
đó, tác giả tự đặt câu hỏi "Est-ce alors
que commenca la création de Dalat". Hỏi rồi tự ḿnh
trả lời: "Pas encore". Nhưng điều sau
đây mới thực sự quan trọng và có ư nghĩa.
Trong một bài báo khác giấy nhiều chỗ đă mủn
và rách, vừa đọc, vừa đoán ṃ không rơ tên tác
giả có ghi chép: vào năm 1934, Giáo Hoàng Pio 11 mới yêu
cầu mẹ bề trên Cả của ḍng đưa các
sơ ra hải ngoại. Cái duyên là họ đă quyết
định sang truyền giáo ở bên Việt Nam. V́ thế,
họ đă thiết lập hai trường: một ở
Đà Lạt, một ở Hà Nội, khu Ngọc Hà.
Nhưng măi đến năm 1937, trường sở
mới được xây dựng xong. Trong khi đó Cô
Nguyễn Hữu Thị Lan đă làm đám cưới
với vua Bảo Đại từ năm 1934. Như
thế cả hai chị em quả thực không thể nào
học Couvent des Oiseaux được. Chỉ có sau này, khi
đă lên ngôi Hoàng Hậu, bà có ghé thăm trường mà
thôi.
(4) Năm 1927, có bài viết "Le
mariage d'une princesse d'Annamite" trên báo Thần Kinh. Tờ Nam
Phong , năm 1923, số 69 cũng có bài viết tương
tự. Năm 1934, trên Bulletin des Amis du vieus Hue ( BAVH ), trang
145-168 , trong một bài viết có nhan đề
"Cérémoniale d'autrefois pour le mariage des princesses d'Annam"
của L. Sogny. Khi các công chúa được 16 tuổi th́
bắt đầu phải để ư đến chuyện
gả chồng cho các cô rồi. Thoạt đầu,
người ta chọn ra một danh sách các con, cháu, ngay
cả đến chắt các công thần nộp lên vua. Vua
chấm dấu đỏ vào tên anh nào, anh đó có may
mắn được làm pḥ mă. Sự cố xảy ra sau đây
thêm phiền phức vô kể. Lúc Thiệu Trị mất
theo tục lệ, mọi chuyện cưới hỏi
phải ngưng để tang vua cha. Đến Tự
Dức thứ tư, nghĩa là năm 1854, số các công
chúa chưa chồng trong 3 năm lên đến 30 cô, tất
cả gồm các con của Minh Mạng, Thiệu Trị gom
lại. Lúc đó, nhiều công chúa đă quá tuổi 16
thuộc loại già cỗi (Abricot murissant), chưa có ai
rước đi. Trong số các công chúa, nhiều cô xấu
xí lại càng khó kiếm chồng hơn. Dư luận
thời đó đồn thổi có nhiều con trai các công
thần sợ phải lấy mấy công chúa hoặc v́ quá
lớn tuổi, hoặc xấu không hợp nhăn đành
đánh bài ba chân bốn cẳng chốn mất dạng.
Triều đ́nh không biết làm thế nào đành phá lệ
tuyển bổ xuống hàng quan lại thường. Nào
đă xong, c̣n xem tuổi tác công chúa có hợp không đă.
Rồi cho tên tất cả những ứng viên đó vào
trong hộp sắt, lắc đều, công chúa bắt trúng
tên ai th́ nguời đó đuợc làm pḥ mă. Công chúa chỉ
biết mặt lúc đám cưới nên cũng t́m
đủ cách để xem mặt pḥ mă tương lai là
ai. Cũng nhiều cảnh cuời ra nước mắt.
Thủ tục cưới hỏi cũng nhiêu khê
phiền toái lắm, vất vả lắm. Từ lễ
nạp thai đến vấn danh, rồi nạp trưng,
nạp cát, sau đến lễ thân nghinh và hiệp cẩn,
công chúa và pḥ mă ăn chung một miếng thịt một
con vật, rồi uống rượu.
Mọi chuyện xong th́ mỗi pḥ mă
được thưởng 3 ngh́n lạng bạc
để mua nhà ở, gọi là phủ, cộng với 3
vạn lạng để sắm sửa quần áo,
đồ dùng và đồ trang sức v.v.. Ngoài ra, pḥ mă c̣n
có 50 người hầu, có một đội trưởng
do triều đ́nh ứng trả chi phí lương
bổng.
Ôi trùng trùng điệp hết lễ này
đến lễ kia. Cưới xong cũng trầy da, chóc
vẩy. Cũng nên nhớ, chỉ có vua là có cung phi cung
nữ, bao nhiêu cũng được. C̣n pḥ mă th́ không
được quyền có vợ hai, chỉ trừ khi công
chúa không có con.
(5) Nhân đây, có đọc
được một bài báo khá lư thú, đề cập
đến đến chuyện du xuân đặc biệt
của vua Đồng Khánh. Bài báo c̣n lư thú hơn nữa là
tác giả
Sau 40 năm tưởng nhớ
Hoàng Hậu
Nguyễn văn Lục
Nguồn : Chim
Việt Cành Nam