MỘT "CỤ" THÌ ĐI BUÔN MEN

Băng Đình

Tôi hơn bà xã năm tuổi. Thằng anh em chí cốt, Phạm Duy Cường nhận xét.

-Chị trẻ nhưng anh lại có vẻ đẹp trai hơn đấy nhé.

-Dĩ nhiên, liền bà làm sao đẹp trai được. Ê này cậu có còn muốn thỉnh thoảng ghé ăn canh cua nấu rau đay với cà pháo chấm mắm tôm nữa không mà dám phát ngôn như vậy. Rồi lại còn muốn vợ nữa chứ. Đúng là cái đồ... tu xuất !

Được cái chú Cường đạo đức, hiền lành lại đang còn treo giá ngọc. Rất được bà chị thương mến muốn làm mai cho mấy chỗ ngon lành. Nói gì thì nói hai chị em cũng chỉ cười hề hề.

Năm 1974, có bốn mặt con. Tôi gọi đùa chị ơi! Hình như có người tin.

... Tới hồi có bốn tí ti

Rằng tôi dẫn chị tôi đi Sàigòn...

Năm ấy tôi mới tứ tuần. Mấy cô nhân viên, không biết là phỉnh hay nhằm mục đích gì.

-Trông anh chỉ độ hăm bẩy, hăm tám. Nhất là vẫn còn bô.

-Này tôi nói cho các cô biết. Thằng cu Tý của tôi chưa đi vườn trẻ mà đã được giáo dục. Không cần trẻ trai, không cần đẹp trai mà chỉ cần giỏi trai thôi. Công tử bột nào mà chẳng trẻ trai, đẹp trai. Nhào vô đi mà lãnh cái búa.

Tự nhiên tôi thán phục một nhân vật. Hơn vợ đẹp khoảng gần hai giáp mà vẫn xứng đôi. Nếu cái nết đánh chết cái đẹp thì cái giỏi cũng xoá mờ cái già. Sau ông bị thảm sát, bà thủ tiết ở tuổi đang soan. Cùng thời có một goá phụ rất phom phom từng ở Toà Nhà Trắng tại thủ đô Thịnh Đốn.

Chỉ hơn một năm sau. Tại Trại 1, Liên Trại 3 Yên Bái thuộc tỉnh Hoàng Liên Sơn. Trong cuộc kiểm nghiệm lục soát đồ đạc. Kiểm danh, kiểm diện bảo đảm đúng mặt đúng tên chứ không bị CIA đánh tráo. Tới phiên tôi phải xưng tên họ, nói ngày sinh cùng quê quán . Thời đó là cao điểm của đói ăn và teo cơ. Tuyệt đại đa số anh em đều có nét mặt bị lão hoá. Tới độ bạn bè cũng khó nhận ra nhau trong những cuộc chuyển trại. Theo giấy tờ tôi mới 42 tuổi. Hai tên cán bộ châu đầu vào nhau hội ý. Sau đó một tên chỉ mặt tôi.

-Ý đồ gì mà anh dấu tuổi. Ít nhất cũng phải trên sáu mươi rồi.

-Tôi không dấu, tuổi bao nhiêu tôi khai đúng như vậy.

-Cái mặt như thế mà dám nhận là bốn mươi hai.

-Tôi dấu để làm gì?

-Anh chưa trả lời lại dám vấn đề với cách mạng hả? (Đập bàn). Giờ này mà còn ngoan cố. Cái mặt cứ như là... là...

Tôi làm thinh. Cuối hàng có tiếng cười nói xì xầm.

-Như là cái ấy ấy.

Cán bộ hét.

-Trật tự. Cấm ăn nói linh tinh. Anh nào vừa nói gì vậy?

Kể từ hôm đó mấy bạn tù khốn lịn cứ chỉ mặt tôi cười cười.

Từ phen đánh mất cơ đồ

Mặt sao như "cái quạt" Hồ Xuân Hương

Theo Nguyễn Vỹ thời tiền chiến. Nhà văn An Nam khổ như chó. Ví von như vậy thì chó nó nhục. Còn cái mặt trực tiếp hoặc gián tiếp làm mất nước, làm khổ biết bao người, không biết đến bao giờ. đem ví với cái đó e bất xứng. Nghĩ được như vậy tôi bèn tỉnh bơ.

Được tha về sống với vợ con. Cũng có tẩm bổ đôi chút. Nhưng bản mặt tôi vẫn không sao khá hơn. Để kiếm sống tôi làm đủ mọi nghề. Riêng nghề dạy vỡ lòng tiếng Anh, được coi là ông thày mát tay. Ngôn ngữ chứ đâu phải thuốc thang! Chẳng là học trò tôi cứ chui là thoát, đăng ký là có lít bay. Thì giờ còn lại sát cánh cùng vợ con xâu mành trúc. Có khi cả buổi trầm ngâm không nói một câu. Khách đến giao dịch làm ăn, khi ra về chào tôi.

-Thưa bác con về.

Nhưng với bà xã tôi thì.

-Thưa chị em về nhé.

Khách đi khỏi chúng tôi lại được một trận cười...

Ca dao Việt Nam có nói về một ông bẩy vợ. Mỗi vợ làm một nghề.

...Một vợ thì đi buôn bông

Chẳng may cơn gió nó giông lên trời...

Do một sự tình cờ và vì kiếm ăn được. Tôi dẹp hết nghề vặt để gia nhập giới men bánh mì. Tự trào bằng tân ca dao.

Một "cụ" thì đi buôn men

Gặp toàn những chuyện bon chen bực mình

Trong tù, một dạo chúng tôi phải ăn bánh mì. Đúng là bột mì chính cống. Nhào với nước, đúc khuôn bằng chiếc chén kiểu. Đem hấp cho chín chứ không nướng hoặc luộc. Con nít đố nhau về con ốc sên. Mồm bò chẳng phải mồm bò lại mồm bò. Con ốc bò bằng mồm chứ không phải cái mồm con bò. Cũng vậy, bánh mì mà không phải bánh mì. Khi nguội nó cứng như đá. Chúng tôi thường kiếm những mảnh kim khí. Mài rũa thành những lưỡi dao nhỏ xíu. Sắc như nước có thể cạo râu. Có người dùng liễu đao này cắt chiếc bánh bằng nắm tay thành hàng ngàn hạt lựu để nhơi từng chút. Bữa ăn khốn khổ đó có thể kéo dài vài giờ từ lúc điểm buồng tới kẻng báo ngủ. Ăn rồi mà vẫn như không. Trừ một số tù tư bản. Phần đông đều nghèo. Nghèo đương nhiên là đói. Chậm chạp lờ rờ như tôi lại càng đói. Vì thiếu khả năng cải thiện rau quả... cần lanh tay lẹ chân. Đêm đông, tù thường đem quà tiếp tế hoặc khoai sắn chôm chĩa được ra nhâm nhi. Dự trữ của tôi chẳng còn gì ngoài chút mắm ruốc khô của gói quà nhận trước đó ba tháng. Tôi bảo tên nằm cạnh, Trần Đăng Đệ, đem ca tới quán cà phê cuối buồng xin chút nước sôi. Hai chúng tôi đã liên hoan cứu đói bằng... dung dịch mắm ruốc! Bạn ta ơi, xin một nén hương cho Đệ quai dép. Tên đại uý quân cụ này cận nặng. Sợ rớt kiếng đã dùng quai dép râu cột sau ót cho chắc ăn. Đương sự đã tạo một thành tích để đời tại trại Thanh Lâm, Thanh Hoá trong một ngày hè khai hoang.

-Báo cáo cán bộ cho tôi đi ỉa.

-Sao mà anh ăn nói bửn thỉu thế?

-Báo cáo cán bộ cho tôi đi ỉa. Tôi đau bụng quá.

-Coi chừng tôi đó. Làm đi. Không có đi đâu hết. Sắp giải lao rồi. Nín một chút không có chết đâu.

Đệ quai dép chuyển thần lực phà ra quần, kèm những tràng âm thanh không đẹp đẽ chút nào. Hiện trường thối inh. Ông nội liền được xuống suối tắm giặt tới giờ thu quân về ăn trưa. Trong khi đó chúng tôi mồ hôi cái, mồ hôi con hùng hục lao động.

... Hội chứng cải tạo đã làm phiền vợ con, nhất là làm khổ đương sự trong chuỗi ngày hậu cải tạo. Cũng may nó quất xụm bằng cú đứt mạch máu não. Chứ không để nạn nhân thành xác sống chờ chôn. Tôi khinh bỉ loài phản bội, đâm sau lưng đồng bào và chiến sĩ. Song vẫn mượn câu kết của một nhạc phẩm từng được hát tự do trong không khí tự do. Nó từng là sở hữu của những người tự do, của miền Nam tự do về sự hy sinh cho tự do của một chiến sĩ trong biến cố Tết Mậu Thân. Xin cho một người vừa nằm xuống thấy bóng thiên đường cuối trời thênh thang...

Đã làm người thời đại này, trên trái đất này. Ai cũng phải được ăn ít nhất một ổ bánh mì. Bánh mì Pháp, xưa gọi là bánh Tây, bánh mì Mỹ để làm xăng uých. Bánh mì thuộc quốc tịch nào, kể cả của Việt Cộng đều có chung một đặc tính là xốp.

Xốp là tác dụng do vi sinh vật được trộn vào mớ bột ướt. Chúng tạo ra những túi không khí li ti. Nướng lên, túi không khí nở ra, bột chín. Chúng ta liền có bánh mì nóng ròn cùng đủ loại bánh xốp, mềm. Đám vi sinh vật này được các bà nội trợ gọi là men hoặc bột nổi.

Trước 1975, Sàigòn cũng như toàn thể miền Nam dùng men khô nhập cảng. Giá chẳng đáng là bao.

Nhưng kể từ ngày cờ sao phất phới trên kỳ đài dinh Độc Lập. Men là một trong những mặt hàng khan hiếm rồi biến mất luôn vì quá đắt. Trong khi đó bột mì nhân đạo được quốc tế ào ạt viện trợ cứu đói. Đỉnh cao trí tuệ thứ thiệt phe ta kẹt lại bèn sáng tạo. Đó là tác phẩm của giới khoa bảng ngành hoá sinh trình làng theo nhu cầu.

Làm cách nào để có men? Khởi đi từ vấn nạn đó. Thông qua giai đoạn thí nghiệm. Men vi sinh còn gọi là men tươi xuất hiện. Nhờ phát minh này bánh mì Sàigòn lại rực rỡ vàng trời. Với men tươi và bột mì chính hiệu trăm phần trăm. Hòn Ngọc Viễn Đông bỗng nhiên có được loại bánh mì ròn xốp và ngon nhất thế giới.

Cái men hoặc vi sinh vật làm cho bột dậy và bánh xốp cần có môi trường sống. Môi sinh của chúng là chất đường. Do đó chúng ta có đám lái mật. Nguồn mật từ vùng quê tuôn tràn về Sàigòn, tới các lò men. Mật được khử tạp chất, nấu sôi, pha chế thêm một vài hoá chất xúc tác để trở thành một dung dịch tinh khiết. Chờ nguội mới cấy cái men tức vi sinh vật vào. Kế tiếp là khâu chạy máy ly tâm. Dung dịch mật từ mầu cánh dán, qua khâu này trở thành mớ bột nhão sắc xám tro. Rồi mớ bột nhão đó được đưa vào máy ép có áp xuất lớn để khử thật ráo nước. Cuối cùng là khâu nhồi, cán và đóng gói. Do được nhồi, cán men đổi thành mầu trắng ngà trước khi vào khuôn. Men được gói thành từng bánh nửa ký trong bao ny lông. Cần bảo quản ở không độ bách phân. Đạt độ lạnh này men có thể đóng thùng đưa ra tận Hànội và dùng được nhiều tuần.

Trước năm 1990, Sàigòn có những lò men nổi tiếng như Song Mã gần trường đua Phú Thọ. Bông Sen và Nông Nghiệp trên đường Hồng Thập Tự. Con Voi ở Thị Nghè và Sư Tử ở Bình Đông. Năm lò men này khống chế thị trường toàn quốc. Chủ lò tuy vẫn đá ngầm nhau, song ngoài mặt lại cấu kết thành liên minh ngũ cường khiến đám lò men sinh sau đẻ muộn phải chết trong trứng nước.

Sau lái mật là đám lái men gồm lái lớn, lái nhỏ và lái nhí. Ban đầu tôi dính vào nghiệp men với nghề chở mướn cho một nữ lái đại cồ. Các giới chủ lò men, lò bánh tới lái mật, lái men đều công nhận chủ tôi là vị nữ hoàng của vương quốc đường mật, men tươi và bột mì. Người thiếu phụ ấy thật mượt mà với cái tên định mệnh X. S., hương sắc của mùa xuân, trước năm 1975 là giám đốc một hãng xuất nhâp cảng, mối tình đầu của bạn tôi, quan năm tài xế vận tải cơ Phủ Đầu Rồng. Không hiểu bằng cách nào mà chị cùng hai con gái nhỏ lại làm chủ một biệt thự vốn xưa thuộc họ Nghiêm bên Gia Định. Tại đây bạn tôi đã sống với người tình cũ những ngày cuối cùng sau khi được Cộng Sản tha về. Rồi anh T. chết như mơ sau cơn kích xúc xuất huyết não. Chị X. S. xưa là học trò ông già vợ tôi, chung đôi với bạn tôi, chị chị em em với bà xã tôi. Nhưng lại kêu tôi bằng... bác như hai con chị. Chị hoạt động trên cả ba lãnh vực mật, men, mì có thể còn nhiều dịch vụ khác nữa. Phần tôi chỉ được mướn vào khâu chở men. Lãnh tại lò men, giao tại lò bánh. Tính công theo số lượng men. Giờ làm bất kể ngày đêm và dĩ nhiên bẩy ngày tuần lễ. Tôi bỗng trở thành cua rơ xe đạp. Chạy khắp Sàigòn và vùng phụ cận với tối đa sáu chục ký men treo, gắn trên xe. Khoảng hai tháng thay một cặp vỏ ruột. Một năm gẫy chừng vài ba chiếc yên.

Trừ chủ lò men Bông Sen gốc Vẹm, lấy con sen hoài niệm thằng bồi, đi về Sàigòn, Mốt Cu như đi chợ, làm ăn phát đạt có dinh cơ tân tạo miệt Gò Vấp kiểu cung đình, các chủ lò khác đều gốc miền Nam diện sĩ quan, sinh viên cao học, cử nhân Anh Văn...

Giới chủ lò bánh thường có gốc gác khiêm nhường và rất bình dân, nhất là những lò nhí mỗi ngày chỉ tiêu thụ tối đa một hai ký men. Hôm nào men yếu, mà có rất nhiều lý do khiến men yếu, bánh bị chai, thay vì bằng trái mướp mập mạp, bánh chỉ tong teo như quả dưa leo, lập tức chủ lò sổ tiếng Đức đầy tai ông già giao men dù lão hoàn toàn vô tội.

Sáng sáng tôi trình diện để nhận khẩu lệnh hoặc đọc bút lệnh về lượng men nhận và giao trong ngày. Men cũng như tin phải thật nhanh và thật nhanh để phổ biến. Men còn khác tin ở chỗ phải bảo quản. Nên chi từ lò men phải mang ngay về nhà lái, xếp men mới vào tủ lạnh, lấy men cũ đi giao cho lò bánh. Trên đường di chuyển, trời mưa càng tốt, trời nắng phải lo che đậy hoặc dằn nước đá để men khỏi yếu. Ngoài ra còn phải tráo nhãn men theo lệnh chủ nhân. Trong nhà chị X. S. luôn luôn có một số nhãn hiệu. Nếu chủ lò bánh đòi Con Voi. Nhưng Con Voi không đủ thì cứ việc lấy thứ khác, rút nhãn hiệu thứ thiệt ra rồi nhét Con Voi vào là thành Con Voi như thường.

Ông thi sĩ Tô Thuỳ Yên đi tù về hợp đồng với tôi làm một chuyến buôn men Sàigòn Đà Nẵng. Cả trăm ký Sư Tử được tải ra thành phố có Năm Cụm Núi Quê Hương. Chẳng dè giới chủ lò bánh lại đòi nhãn Song Mã. Khó gì đâu, ta lại áp dụng phương án ruột anh Trương Ba da anh hàng thịt. Chuyến buôn huề vốn và cái tên cải tạo viên Điên Thành Tinh cạch không dám mần lái men.

Tôi thường ba hoa và khá lợi khẩu khi gặp bạn bè hoặc mái xuỳ. Kể từ ngày đứt phim bỗng trở nên trầm mặc ít lời. Mặt mũi cứ nhăn nhăn nhó nhó, hãm tài, già khụ. Với giới men, giới lò bánh tôi chỉ mở miệng nói những điều thật cần thiết. Kỳ dư biến mình thành mớ bông gòn. Mặc cho thiên hạ dày vò đay nghiến. Nào men yếu, men đen, giao trễ, giao sớm... Hậu quả, trước ngày mùng một tết. Một bà chủ lò men có chiều cao của loài hươu dài cổ đã lên tiếng nhằm loại tôi khỏi lớp người xông đất đầu năm.

-Ngày mai đầu năm đầu tháng. Ai cảm thấy mình không vui, không hên, dù có lịch giao men ưu tiên cũng không được vào trước. Có kiêng có lành, nhà này là nhà làm ăn... Chỉ được vào khi thấy có người đi ra.

Chả là tôi đóng vai truyền nhân cho lái lớn, mỗi ngày tiêu thụ hàng mấy trăm ký nên được ưu tiên. Đám lái nhí năm mười ký ngày , đối với chủ lò men, có hay không cũng được, đương mhiên bị phân biệt đối sử. Ngặt vì tết nhất, ông già chở men với mối buồn và nỗi câm của đá nên mắc nạn hên xui !

Đại khái khẩu lệnh, bút lệnh như sau:

-Trứơc hết bác tới Song Mã lấy sáu chục ký vào buổi sáng. Tiền thưởng mỗi ký một đồng của bà ngoại cô chủ. Tiền này bác được hưởng mà cà phê thuốc lá. Mang về cất tủ lạnh, rồi lấy men hôm qua giao lò bánh Quang Trung. Trên đường đi, giao ba ký Nông Nghiệp cho Năm Cua ở Gò Vấp. Hôm qua men yếu bánh xấu, nó có nói gì thì mặc cha nó. Không xài men mình thì nó đào đâu ra. Mang hai chục Sư Tử ra bến xe miền Tây giao xe đò gửi cho Mỹ Tho. Rồi lấy Nông Nghiệp, lấy Bông Sen, lấy Con Voi...

Có khi chị X. S. không dùng hiệu men mà dùng tên các bà chủ lò men.Lấy Thông, lấy Tuyết , lấy Lan...

Tôi nghĩ thầm lấy ai nữa không bà nội?

Với khối lượng công việc như vậy nên suốt ngày tôi phải cưỡi ngựa sắt kèm những túi men. Lang thang khắp phố phường, bến xe, ngoại ô. Điểm xa nhất là Trung Tâm Huấn Luyện Quang Trung cũ. Mệt đâu nghỉ đó, đói khát lúc nào ăn uống lúc đó. Thần kinh lúc nào cũng căng thẳng vì phải tính toán lấy sao cho đủ men, giao lò bánh cho đúng giờ bột nổi. Hết giặc rồi mà tôi cứ căng óc áp dụng khoa vận trù học của Đệ Nhị Thế Chiến vào cái trò cơm áo này! Dẫu sao kỹ nghệ men cũng chỉ là thủ công nghiệp nên gặp khá nhiều trở ngại trong sản xuất ra sớm ra muộn không đều. Người tôi cứ quắt đi, mặt mũi già khằn đen nhẻm. Thường tối khuya mới về nhà. Có khi ngủ gà ngủ gật ở lò men trắng đêm chờ đợi.

Chưa kể những vụ khủng hoảng vì thiếu nguyên liệu mật. Thiếu điện chạy máy ly tâm. Sau này các chủ lò men mua máy điện riêng.

Lịch trình nhận men có lúc xáo trộn tùm lum. Đôi khi phải lãnh nhỏ giọt làm nhiều lần thay vì một chuyến. Nhận men chậm thì giao men cũng trễ luôn. Chủ lò bánh sốt ruột, chờ trước cửa hoặc đầu ngõ. Thấy mặt ông già giao men là văng tục chửi thề trước đã.

-Đù mẹ giờ này mới giao. Bột người ta trộn cả tiếng đồng hồ rồi. Kỳ này bánh hư thì đừng có vác mặt đến nữa. Làm ăn như cái con cặc ấy.

Nên nhớ, lò bánh mì phải ra bánh thật đúng giờ. Bánh trễ, bạn hàng sẽ đi mua ở các lò khác.

Quả thật truyện dài mật, men, mì lúc nào cũng là một trường thiên bất tuyệt.

Do cái chết đột ngột của anh T. , chị X. S. đem hai con vượt biên. Vì không có vốn, nhất là không đủ mưu lược, đòn phép, bon chen lại mang gốc cải tạo. Tôi không kế vị nổi chiếc ngai trống của nữ hoàng. Lái men thường dùng nhiều tiểu xảo giật lò bánh của nhau. Thí dụ, hạ giá men. Đút lót thợ chính để họ chê bai hoặc tâng bốc men này men nọ. Có khi chính những thợ này làm áp lực bắt chủ đổi lái men vì vía ông này khắc với lò nhà ! Cuối cùng lái cũ bị đá văng, lái mình vào thay thế.

Tuy nhiên cũng có vài lò bánh nhỏ có biệt nhãn và rất thông cảm hoàn cảnh tôi. Đó chính là yếu tố thúc đẩy tôi trở thành lái nhí

-Thôi chú cháu mình cứ làm ăn với nhau đi. Cháu hứa chỉ khi nào dẹp lò mới bỏ chú.

-Tội nghiệp ông già chịu thương chịu khó lại còn chịu đựng nữa...

Từ vai trò đại sứ đại diện cho nữ hoàng với ưu tiên tuyệt đối. Tôi tụt xuống hàng lái nhí của lái nhí với tất cả hệ luỵ nghề nghiệp. Có đêm tôi phải chờ ba tiếng đồng hồ để lấy hai ký men. Đóng gói xong, một lái lớn ghé đột xuất. Chủ lò men tỉnh bơ.

-Ông già chịu khó chờ đợt sau.

Đợt sau cũng mất chừng đó thời gian. Nếu vì một lý do chính đáng nào đó, mình ngưng lấy men một lần. Lần kế vừa thấy mặt, chủ lò đã thông báo.

-Thôi men này tồi lắm, bác đi lò khác.

Ngoài ra, nếu cần o bế lái lớn, họ sẵn sàng cúp phần men của mình một cách vô tội vạ. Gặp trường hợp đó tôi chỉ còn cách ca bài con cá với mấy lái lớn để có men kịp giao cho lò bánh. Dĩ nhiên những ký men hữu nghị này được tính giá gấp đôi.

Mà tôi đâu có bỏ được men. Nhờ men bữa cơm gia đình có phần rôm rả. Gặp bạn bè có thể phở tái cà phê. Nhất là tương đối tự do, lương thiện trong sự kiềm toả của kẻ thù.

Vừa làm thuê vừa tự phong lái nhí trong hơn ba năm với biết bao mồ hôi và những tiếng thở dài. Nói tới men, ta nghĩ ngay đến men say sưa, men tình ái hoặc men chiến thắng. Đối với tôi men tươi, men mì, bột nổi chỉ có thể gọi là men no. No mà có cả đắng lẫn cay...

Tôi chính thức giã từ men vào đêm bước xuống thuyền, 9-2-1989. Giao lại vai trò lái nhí cho thằng con vừa thi vào được Đại Học Bách Khoa.

Trong thư đầu viết từ đảo Pulau Bidong có câu... Con dẹp ngay nghề men để thì giờ mà học hành. Ba me đã nhờ cậu Sáu chi viện cho các con hàng tháng. Sau này ba me sẽ thanh toán...

Đầu năm 1994 có dịp chụp hình với mấy người quen. Tôi có gửi một tấm về Việt Nam.

Thư phúc đáp... Coi hình này ai cũng bảo ba "cải lão hoàn đồng", trẻ trung chả thua gì ai...

Xin một bông hồng cho tự do.

Băng Đình

RIÊNG GỬI CHỊ X. S.

Trước sau gì thì chị cũng phải đọc mẩu nhớ này. Liệu chị còn bắt tôi lấy ai nữa không? Dẫu sao ngày buồn cũng qua mau. Cái còn lại là sự phong phú đã và đang tràn trên mặt giấy.